Niebieski i żółty w różnych odcieniach

O spektaklu „Mój sztandar zasikał kotek. Kroniki z Donbasu”, premierze TR Warszawa w reżyserii Aleksandry Popławskiej, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski.

Moroz: Do polskiego teatru powoli wraca rzeczywistość.

Skrzydelski: I co nietypowe, wraca za sprawą ukraińskiego tematu.

Moroz: Wojna ustawia hierarchię wartości niestety skuteczniej niż oderwane od ziemi rozważania. Debata o tym, czy mamy w zaokrągleniu 56 płci, czy jest ich może nieco więcej, musi ustąpić w zetknięciu z podstawowymi sytuacjami granicznymi.

Skrzydelski: Dobitnie udowadnia to najnowsza premiera TR Warszawa, „Mój sztandar zasikał kotek. Kroniki z Donbasu”, w reżyserii Aleksandry Popławskiej na podstawie trzech tekstów młodej ukraińskiej dramatopisarki, Leny Laguszonkowej (która mówi o sobie, że z jej 38 lat osiem to wojna).

fot. Wojciech Sobolewski / mat. teatru

Moroz: Autorka sama pochodzi z Donbasu, opowiada więc o swoim miejscu. Przedstawienie dzieli się na dwie części, choć nie jest to wyraźnie zaznaczone. W pierwszej śledzimy losy ambitnej dziewczyny, Leny (Izabella Dudziak/Anita Szepelska), i jej bliskich gdzieś w prowincjonalnym miasteczku na wschodzie Ukrainy. Nasza bohaterka najbardziej marzy o wyjeździe na studia do Moskwy, ale udaje jej się uciec „tylko” do Kijowa, co i tak oznacza upragnione wyrwanie się z małomiasteczkowej monotonii i biedy.

Skrzydelski: Którą Laguszonkowa określa mianem „Pipidówa”, bo taki tytuł nosi pierwszy z tych dramatów (pozostałe to „Matka Gorkiego” i właśnie „Mój sztandar zasikał kotek”). Oglądamy rzeczywistość z czasów już po upadku komunizmu, choć nie można powiedzieć, że świat homo sovieticusa na dobre się w niej skończył. Sentymenty i obyczaje wciąż trzymają się naszych postaci mocno i określają ich życie. To także rzeczywistość rodem z literackich portretów Swiatłany Aleksijewicz, gdzie na szczątkach komunistycznego imperium egzystują ludzie tak naprawdę do końca niewiedzący, kim się stali po upadku ZSRS: Ukraińcami? Rosjanami? Obywatelami poradzieckimi?

Moroz: I oto nadciąga kolejna apokalipsa, która zmusi ich do samookreślenia: kiedy na ich domy spadną bomby i będą zmuszeni prowadzić życie w wilgotnych piwnicach. O tym opowiada druga część spektaklu. Zanim jednak wrócimy do Donbasu, przez chwilę pomieszkamy w Kijowie, gdzie Lena skorzysta z obyczajowych dobrodziejstw wielkiego, nowoczesnego miasta, by potem mimowolnie objawić się jako bojowniczka Euromajdanu.

fot. Wojciech Sobolewski / mat. teatru

Skrzydelski: Niby z początku krążymy wokół tematów politycznych, jednak nie dostrzegamy polityki. Liczy się jednostkowe doświadczenie degrengolady poradzieckiej, a później wojennej, ukazane w naturalistycznym zbliżeniu. Jest to również doświadczenie bycia odartym z godności. Odnajduję w tym czechowowskie nuty, bo patrzymy na znudzonych ludzi, czekających na wyśnione życie, gdy tymczasem to prawdziwe przepływa im między palcami. Myślę, że w niemałym stopniu polscy widzowie w historii Laguszonkowej mogą się przejrzeć jak w lustrze. Znamy tę kondycję z trudnych lat transformacji ustrojowej, w wielu regionach w Polsce nie przezwyciężyliśmy jej do dziś. Przecież to widać, gdy tylko wyjedziemy poza metropolię. Przecież znamy tę absurdalno-groteskową atmosferę zakątków, w których czas się zatrzymał, a ich mieszkańcy żyją napędzani własnymi dziwactwami. U Laguszonkowej matka Leny wierzy w UFO, dziadek zaś w urynoterapię. Takie punkty odniesienia dają im poczucie wolności w świecie, który na każdym kroku wydaje się podejrzany i bezduszny. I ostatecznie – co w tym zaskakującego? Chyba obaj możemy podawać przykłady bliskich nam osób, których komunizm, nawet w tym naszym lżejszym wydaniu, nauczył jedynie tego, jak nie zwariować we wszechogarniającej nudzie, jak za dnia wymyślić cokolwiek i tylko tego się trzymać, a potem, w nocy, odważyć się śnić o kolorowej wolności. Komuna i jej efekty to największe szaleństwo w całym kosmosie, to bycie na haju bez wsparcia prochów. Mógłbym o tym mówić godzinami, choć wolałbym nie ryzykować kolejnej depresji.

Moroz: Tak, absolutnie rozumiem, o czym chcesz mi opowiedzieć. W trakcie spektaklu co chwilę łapałem się na tym, że pomimo oczywistych różnic mentalne skażenie komuną wśród wschodnich narodów ma swój charakterystyczny, wspólny posmak. I uderza to, że jest w nim coś odrealnionego. Reżyseria Popławskiej też odrealnia ukraińską codzienność i jej bohaterów, a może zwłaszcza bohaterki, bo jednak optyka „Mojego sztandaru” okazuje się bardziej kobieca. To zresztą optyka, w której ból sąsiaduje z drwiną, rozpacz z rozmarzeniem.

Ale wracając jeszcze do tego, co rzekłeś wcześniej: nie ma w „Kronikach z Donbasu” polityki? Powiedziałbym raczej, że paradoksalnie jest wszędzie i nigdzie zarazem. Decyduje o każdym aspekcie życia, mimo że twórcy w opisywaniu losów nie używają języka abstrakcyjnych procesów historycznych. To świat w mikroskali, polityka oddziałująca w rejestrze egzystencjalnym na „skrzywdzonych i poniżonych” w tym miejscu globu. I tu, rzeczywiście, poetyka naturalizmu pasuje jak ulał.

Skrzydelski: Choć zarazem nie jest to naturalizm w stanie czystym. Udało się Popławskiej powołać wymiar surrealistyczny i naturalistyczny zarazem. Widmowe projekcje, transowa muzyka, półmrok – jesteśmy gdzieś pomiędzy koszmarem a szaloną imprezą. Choć im bliżej końca, tym tonacja staje się coraz bardziej wyciszona i dojmująca; chwilami także niezwykle intymna.

Moroz: Ale dorzucę łyżkę dziegciu – pojawia się w TR pewna wewnętrzna dramaturgiczna niespójność. Najpierw akcja prowadzona jest z punktu widzenia Leny, utożsamiamy się więc z jej emocjami i na zasadzie klasycznego mechanizmu identyfikacji czekamy, co będzie dalej. Śledzimy jej znudzenie i obrzydzenie miasteczkiem, kibicujemy jej staraniom o dostanie się na studia, przeżywamy z nią wzloty i upadki w wielkomiejskim otoczeniu. Nagle jednak wracamy już bez niej na prowincję, do bohaterów wcześniej porzuconych. Niezbyt zgrabnie następuje to przejście.

Skrzydelski: Zgadzam się. Jednak zapewne błąd wyniknął z trudności poskładania kilku tekstów dramatycznych w jedną całość. Ale nie jest to bardzo znaczący mankament. W ogóle odczytuję „Mój sztandar” w specyficznych kategoriach: jako zbiór możliwych losów w przeklętym miejscu. Chwytam się zatem każdego świadectwa ukraińskiego życia, takiego, jakie ono jest na co dzień. Bo każdego dnia dostajemy porządną dawkę zupełnie innych informacji o Ukrainie. Dużo już wiemy o geopolityce czy strategiach przetrwania, za to niewiele o skomplikowaniu postaw i wyborów, i jakże niewiele o realnych warunkach, w których nasi sąsiedzi żyją praktycznie od zawsze.

Moroz: Choć pierwsza część tej realizacji jest wyraźnie mniej przekonująca. Bogata forma wizualna wydaje się wynikać z lęku, by scena nie pozostała pusta. W związku z tym są tu momenty nieco formalnie zbyt bogate, a przez to pretensjonalne. Forma i treść nie całkiem do siebie przylegają.

Skrzydelski: Być może tak jest, ale w drugiej części mamy już tylko emocje i świetnie poprowadzone dialogi. Spora w tym zasługa zespołu aktorskiego. Właściwie mógłbym wymienić wszystkich. Najpierw jednak należy docenić wartość samej zespołowej gry w TR, który jest dziś przecież teatrem po przejściach.

Moroz: Obejrzałem wersję z dublurą Anity Szepelskiej i muszę przyznać, że aktorka radzi sobie nadzwyczaj dobrze. Potrafi wykrzesać z siebie zarówno żywiołową energię młodości, jak i gorycz rozczarowania, zwątpienie w siebie, rozpacz w reakcji na rozpad tego, co znane. Jednak jeszcze mocniejszą rolę stworzyła Justyna Wasilewska jako niesympatyczna, początkowo odpychająca koleżanka z podwórka, której coraz bardziej zaczynamy współczuć, kiedy odsłania się przed nami jej wojenny dramat.

Skrzydelski: Znakomite role zbudowali również ci usytuowani w dramacie gdzieś niby z boku, a jednak rysujący bardzo przejmujące portrety, jak Mirosław Zbrojewicz w roli emerytowanego, sowieckiego majora - alkoholika i „don juana”. Albo znakomita Julia Wyszyńska - jego partnerka, lecz i matka dwóch braci, skłóconych aż do nienawiści z powodu opowiedzenia się po przeciwnych stronach wojennego i politycznego sporu.

Moroz: I nie wolno zapomnieć o Magdalenie Kucie, poruszająco grającej rolę patriotycznie usposobionej nauczycielki języka ukraińskiego i niespełnionej poetki. Ani o Lechu Łotockim jako dziadku Leny. Jest w tych postaciach odpowiednio dużo szaleństwa, równoważącego ciepły, niemal sentymentalny rys ich charakteru.

Skrzydelski: Kapitalna jest też Maria Maj jako babcia, wiecznie zatroskana i obdarzona wyjątkową trzeźwością umysłu w świecie poddanym rozkładowi. Ale i para rodziców: Agnieszka Żulewska oraz Sebastian Pawlak. Oboje obdarzyli swoje postacie szczyptą purnonsensowego humoru. Zaskakują także Daria Polunina, Jan Dravnel, Mateusz Górski.

Moroz: Bo groteska na pewno nie odbiera „Kronikom z Donbasu” powagi. Podobnie jak niepewność i - do pewnego stopnia - obojętność bohaterów na to, po której stronie walki się znajdują, nie odbierają tekstom Laguszonkowej waloru ważnego świadectwa reakcji ukraińskiej kultury na rosyjską agresję. Po naturalizmie i surrealizmie zarazem oraz polityczności i niepolityczności odnajduję w tym punkcie kolejny paradoks przedstawienia. Niby traktuje ono o postawach nieheroicznych, a jednak okazuje się, że wzmacnia poczucie sensu bitwy, jaką z okupantem prowadzą ukraińscy żołnierze.

Skrzydelski: Co więcej, to chyba pierwszy w naszym teatrze tak poważny głos na temat wojny rosyjsko-ukraińskiej.

Moroz: A że sprawa dotyczy nas jak najbardziej bezpośrednio, do TR Warszawa należy się wybrać.

Skrzydelski: I oby skończył się już niesławny kryzys tej sceny.

Moroz: A swoją drogą – co słychać u Grzegorza Jarzyny?

Ocena: 4 / 6

Lena Laguszonkowa

„Mój sztandar zasikał kotek. Kroniki z Donbasu”

na podstawie dramatów „Pipidówa”, „Matka Gorkiego” i „Mój sztandar zasikał kotek”

przekład: Agnieszka Lubomira Piotrowska i Agnieszka Sowińska

scenografia: Tomasz Mreńca

muzyka: Tomasz Mreńca, Daniel Spaleniak

TR Warszawa (Duża scena)