Zdziwieni za późno

O „Zesłaniu, czyli anty-tragedii syberyjskiej”, premierze Teatru Ateneum w reżyserii Mikołaja Grabowskiego, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski.

Moroz: Przy okazji każdego nowego przedstawienia Mikołaja Grabowskiego wypada chyba zauważyć: najbardziej lubimy ten teatr, który dobrze znamy.

Skrzydelski: Bardzo przepraszam, ale po pierwsze, nie byłbym pewien, czy to w ogóle prawda w przypadku tejże jakże szlachetnej dziedziny sztuki, po drugie zaś, zastosuj, redaktorze, liczbę pojedynczą. Albowiem jak zawsze lub niemal zawsze jestem mniej tolerancyjny. Choć niekoniecznie chodzi o to, że nie cenię teatru Mikołaja Grabowskiego. Cenię. Ale jak długo mam jeszcze cenić, jeśli znam go już tak dobrze? I właśnie przez to zapewne mniej lubię. Inaczej powiem: Grabowski – niech będzie, lecz od czasu do czasu, i to raczej od dłuższego do dłuższego czasu.

Moroz: Jednak są tacy widzowie – a ich grupa zdaje się niemała – którzy w teatrze uwielbiają powracać do dawnych konwencji i podobnych wątków. A Grabowski dokładnie to zapewnia. Polskie wady od lat opisuje praktycznie tak samo. Nadto to wciąż te samy wady czy prawie te same. Jest w tym konsekwencja. No i własny styl. Pamiętamy „Opis obyczajów” wg księdza Kitowicza (Teatr STU, 1990), który zresztą później miał swoje kontynuacje.

Skrzydelski: A nie tak dawno, pięć lat temu dokładnie, niedaleko stołecznego Ateneum, o którym dziś rozmawiamy, a dokładniej mówiąc: w Teatrze Polskim, wystawił Grabowski spektakl pt. „Miny polskie”. I te nadwiślańskie wady oraz przywary zostały w nim ukazane, by tak rzec, już bardzo na grubo, jak to się czasem powiada, a dokładniej: za pomocą grubo ciosanego żartu ukazane. Niby zabawnie było, lecz jakoś tak za dużo wszystkiego tam było.

Moroz: Tytuł coś mi podpowiada, jednak nie widziałem. Żałuję.

Skrzydelski: Widzieć raczej nie mogłeś, bo zagrano to bodaj kilka razy. Szczęśliwie. Jak rzekłem: za dużo wszystkiego Grabowski zechciał tam pomieścić: Bogusławskiego, Gombrowicza, znów Kitowicza, Rzewuskiego, chyba nawet Wyspiańskiego. Wyszło barokowo. Nawet gościnnie Jan Peszek grał w tych „Minach”, ale i to nie pomogło. Jako ciekawostkę warto jednak przypomnieć, że tamten projekt w planie pierwotnym miał zaistnieć w repertuarze Ateneum.

Moroz: Za to w roku 2022 zrealizował Grabowski na tej scenie „Don Juana” Moliera. Pamiętam, jak o tym rozmawialiśmy. To był taki Don w polskich warunkach, na polskiej plaży. I nasza dyskusja nosiła tytuł „Polska plaża”.

Skrzydelski: Cały Grabowski. Na polską modłę cały świat przerobić musi.

Moroz: Już bez przesady.

Skrzydelski: No właśnie w tym jest przesada. Reżysera. Ostatnio Grabowski w krakowskiej Bagateli był popełnił „Rewizora” Gogola, lecz ciekaw jestem, w jakim kontekście ulokował mieszkańców guberni. Mam podejrzenia.

Moroz: No dobrze, ale tak podajesz w wątpliwość niedawne dokonania Grabowskiego, a przyznasz przecież, że jest wielu reżyserów, którzy nadzwyczaj nowocześnie pracując, sami siebie kopiują niemiłosiernie, zarówno jeśli chodzi i formę, jak i treść. To nierzadko bardzo, oj bardzo duże nazwiska naszego teatru.

Skrzydelski: Co racja, to racja, jednak proponowałbym nie zamienić naszej rozmowy w z minuty na minutę rozszerzające się rozważania o strategiach reżyserów. Za to proponowałbym już przeskoczyć do sprawy zasadniczej, czyli premiery w Ateneum.

fot. Krzysztof Bieliński

Moroz: Ale to ty brniesz w dygresje, a potem narzekasz, że już ich za wiele. Zatem Grabowski wystawił wspomnienia Konstantego Wolickiego z czasu jego zesłania na Sybir. Wolicki, postać mało znana, acz w Wikipedii do odnalezienia, do tej mało przyjemnej krainy musiał się udać z racji swojego udziału w powstaniu listopadowym. Jego opublikowane w 1876 r. zapiski są dokumentem co najmniej interesującym. Nie tylko historycznym, ale też społecznym albo nawet antropologicznym. Szczególnie że historia Wolickiego wyróżnia się zasadniczym szczegółem, bo nasz narrator na łasce rosyjskiego caratu wcale nie trafił w najgorsze na Sybirze miejsce i nie najgorsze czynności musiał tam na co dzień wykonywać; jako muzyk został w Tobolsku szefem obozowej orkiestry. Dlatego miał możliwość spisania obserwacji dotyczących rosyjskiej specyfiki traktowania ludzi i rosyjskiej mentalności. Oczywiście domyślamy się, że do dziś niewiele w tej sprawie się zmieniło, i dlatego rozumiemy powód, dla którego Grabowski sięgnął po ten tekst, choć jego gatunek nie należy do teatralnie pociągających.

Skrzydelski: Ale Grabowski taką literaturę kocha. Pozwala mu ona na swobodną formę wypowiedzi, jej rozpisanie na aktorów. To forma o względy widza zabiegająca, konstruowana z dystansem i z ironią zarówno wobec niej samej, jak i wobec opowieści oraz jej bohaterów. Scenariusze Grabowskiego to zręcznie połączone etiudy na zadany temat. I dla aktorów, i dla odbiorców atrakcyjne. Jednak czy dzisiejszy widz, np. ten, który w ogóle nie zna teatru Grabowskiego, taką konwencję kupuje? Wątpię. To wymaga przećwiczenia w teatrze, którego czas już minął. Myślę o teatrze spotkania, teatrze studenckim, który posługiwał się kodem komunikacji wynikającym z kultury słowa, i o teatrze, który miał pewną wewnętrzną dynamikę, to znaczy: istniał sam dla siebie, bezinteresownie, jako oczywisty element intelektualnej dyskusji, prowadzonej w dość ograniczonych kręgach. Przyznam, że dziwi mnie wiara w to, że teraz taki teatr da się odtworzyć. Dziwi mnie tym bardziej, że nawet jeśli teatr Grabowskiego był i jest kierowany do szerszego widza, to na pewno od lat nie odkrywa niczego specjalnie nowego – ani jako teatr, ani jako interpretacja społecznych zachowań. Również dziś w Ateneum niczego nowego nie odkryto. Groteskowo, w umownej scenografii zagrane zderzenia z rosyjską mentalnością tamtych czasów? Historię o tym, że tortury są czymś zwyczajowym, a głupota i korupcja wszechobecne? Tak, to nie do pojęcia dla kogoś, kto w wieku XIX mógł patrzeć na to z bliska, wcześniej zaś czegoś innego się spodziewał. Europa w wieku XXI też czegoś innego się spodziewała, a rok temu wyszło na jaw, że jest inaczej. To kwestia perspektywy i tego, ile w niej naiwności. Bo my ciągle gadamy o cywilizacji, a Rosja to pojęcie oddzielne, pojęcie, na które trudno znaleźć słownikowy termin. O tym jest ten spektakl, ale nie wiem, czy Grabowski uważa, że to nie zostało już obgadane? I czy sądzi, że to temat dla jego scenicznych rozważań? Wolę Grabowskiego bawiącego się w teatr, badającego jego uroki i pułapki, czyli Grabowskiego, kiedy wystawia Bogusława Schaeffera (z sympatią wspominam „Próby” z Teatru Polonia, 2019), którego zna jak nikt. Przepraszam, rozgadałem się. Ale teraz ty się rozgadaj.

Moroz: W połowie się z tobą zgadzam – gdy mówisz o samej narracji Wolickiego przetwarzanej przez Grabowskiego – lecz jestem bardziej tolerancyjny, jeśli chodzi o formę. Ale tak, to trochę ryzykowne przedsięwzięcie w dobie wojny, gdy na Ukrainie giną tysiące ludzi.

fot. Krzysztof Bieliński

Rzecz jest w Ateneum pomyślana jako prześmiewczo-tragiczna podróż do jądra ciemności. Jednak w pierwszych minutach widzimy zabawny przykład polskich konspiracji, żałosnych i źle zorganizowanych – to w naszej kulturze taki motyw wspólny endekom, pewnym nurtom komunistów oraz tzw. realistom i współczesnej liberalnej inteligencji, ale wydaje mi się, że to motyw zwietrzały i powtarzany mechanicznie, Grabowski zaś się na nim zatrzymał. A spojrzenie na Rosję? Znów ta ironia nieco mi przeszkadza, jawi mi się jako grymas przyklejony do twarzy, od którego reżyser nie potrafi się uwolnić, tylko na nowo nam go serwuje.

Niemniej sama realizacja się broni, jest pomysłowa. Aktorzy uruchamiają wyobraźnię widzów zaledwie drobnym gestem, budują sytuacje, które mogą się obyć i bez scenografii; wymaga to gry inteligentnej, podążającej od taktyki wczuwania się w postać do taktyki chłodnego dystansu, wymaga to też siły wyrazu, intensywnej obecności scenicznej. Znać tu również grę zespołową. Ale mamy tu także minimalistyczną muzykę – ważną, bo przecież bohater jest kompozytorem i dyrygentem – która ustala rytm przedstawienia i podbija jego dramaturgię.

Jednak wyciągając wnioski generalne, chętniej polecam „Listy z Rosji” na podstawie markiza de Custine’a, przede wszystkim w wersji wyreżyserowanej przez Wawrzyńca Kostrzewskiego dla Teatru Telewizji (2017); co istotne, to dzieło też relacjonujące pobyt w Rosji w podobnym okresie, podobnie pamiętnikarskie. Tonacja nadana przez Kostrzewskiego i nawet przywołana groteska mimo wszystko odróżniają się wobec „Zesłania” większym ciężarem gatunkowym.

Skrzydelski: À propos wymagań, które stawia przed aktorami Grabowski, to trzeba docenić całą ekipę „Zesłania”. Dorota Nowakowska ma swój świetny monolog, gdy opowiada o sposobach na unicestwianie rosyjskich karaluchów. Swoje miejsce u Grabowskiego, lecz i w Ateneum od razu odnalazł Łukasz Lewandowski – warto zauważyć w jego wydaniu popis dyrygentury Wolickiego. Znakomici są w swoich epizodach Katarzyna Ucherska, Janusz Łagodziński i debiutujący na profesjonalnej scenie Jakub Pruski. To siła tej konwencji, niewątpliwie siła, bo zasadza się na nieustannym balansowaniu na granicy prezentowania postaw i sytuacji oraz metateatralności.

Moroz: Kłopot pewnie w tym, że teatr prezentowania postaw i sytuacji to za mało na tego rodzaju temat.

Skrzydelski: A kto go uniesie?

Moroz: Życie dziś toczy się poza teatrem. Trzeba szukać gdzie indziej.

Ocena: Moroz: 3 + / 6; Skrzydelski: 3 - / 6

„Zesłanie, czyli anty-tragedia syberyjska”

wg Konstantego Wolickiego

adaptacja, reżyseria, ruch sceniczny: Mikołaj Grabowski

scenografia i kostiumy: Zuzanna Markiewicz

muzyka: Olga Mysłowska

Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza (Scena główna)

premiera: 22 kwietnia 2023 r.

Poprzednie rozmowy Skrzydelskiego i Moroza: