Teatr przestał się wtrącać

O „Przedwiośniu”, premierze warszawskiego Teatru Powszechnego w reżyserii Pawła Łysaka, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski.

Moroz: W sensie meteorologicznym coraz optymistyczniej dookoła. Ku lepszemu idzie. A zatem Paweł Łysak i Paweł Sztarbowski z „Przedwiośniem” trafiają idealnie?

Skrzydelski: A jakże. Dyrektorzy z Pragi jak nikt inny wąchają czas. Reżyseruje dyrektor Łysak, adaptuje zaś dyrektor do spraw programowych Sztarbowski (ze wsparciem dramaturgicznym aktywisty społecznego, Sebastiana Słowińskiego). Choć być może nawet i Łysak, i Sztarbowski reżyserowali. Rzekłbym, że dzieje się w tym dziele tyle, że równie dobrze mogli reżyserować i dyrektorzy, i aktorzy, maszyniści i ludzie z ulicy. Panie redaktorze, gdybyśmy my obaj mieli coś wyreżyserować, to zapewne tak by to wyglądało. Albo gorzej.

Moroz: Nie wykluczam, że odnieślibyśmy sukces. Biorąc pod uwagę nasze umiejętności w opanowywaniu sceny i ustawianiu aktorów? Nagroda ze debiut murowana.

Skrzydelski: Wydarzenie dekady. Widowisko roku.

Moroz: Kłopot w tym, że niestety zarówno Paweł Łysak, jak i Paweł Sztarbowski debiutantami nie są, więc Nagrody Swinarskiego tym razem nie dostaną. My byśmy za takie „Przedwiośnie” dostali. Niechybnie.

Skrzydelski: Bezproblemowo. A gdyby tak na jakiś festiwal nadwiślański dzieło praskie zaprosić? Z pocałowaniem ręki. Choć silna konkurencja nie śpi.

Moroz: Trochę znów sobie żartujemy. Ale czy da się inaczej? Bo czy dyrektor Łysak naprawdę reżyseruje?

Moroz: Czy kierownik Sztarbowski serio adaptuje?

Skrzydelski: Pytania się mnożą.

Moroz: A odpowiedzi brak.

Skrzydelski: Jest za to dość ciemna, niemal pusta scena.

Moroz: Aktor Michał Czachor wkracza na scenę z ironicznym uśmiechem pod wąsem (prawdziwym). Przechadza się z lewej na prawą. Ach, od razu poznałem ten styl. Ta swoboda, ten brak kompleksów, totalny luz. I już wiedziałem, że niekonieczne o teatr tu chodzić będzie. O coś więcej. Zawsze jest coś więcej, ważniejszego niż teatr.

fot. Magda Hueckel / mat. teatru

Skrzydelski: Sprawa jest ważniejsza. Ale nie wiem, czy wiesz, że do teatru wystarczy sam fakt zaistnienia aktora w przestrzeni sceny. Wyobraź sobie, że tak jest. Zatem to jednak teatr, a Michał Czachor zdaje się w pełni usprawiedliwiony (tutaj przypis nieco dłuższy, lecz naprawdę podstawowy: Czachor gra Cezarego Barykę, co zostaje jasno powiedziane, ale później się okaże, że tego Baryki dużo do zagrania nie dostał i właściwie nie wiadomo, o co aktorowi Czachorowi „się rozchodzi”, wiadomo jedynie, że za bardzo zaufał reżyserowi, a to niedobrze, gdy reżyserowi ufa się bezgranicznie). I to o tym już na samym początku poważnym tonem zostajemy pouczeni.

Moroz: Pouczają lewicowi aktywiści społeczni, co to wespół z aktorami rzecz kreują, slogany przez mikrofony dopowiadając. I na te słynne Petera Brooka rozważania o przestrzeni się powołują. Jak wiadomo, lewicowi aktywiści, zresztą wszyscy aktywiści, Brooka czytają do snu osiem dni w tygodniu.

Skrzydelski: A w Powszechnym trochę jeszcze poświecą lampą, trochę światła zgaszą. I pouczą, że w teatrze światło może raz padać na aktora, raz trzymać go w ciemności.

Moroz: I tyle wystarczy? Niebywałe.

Skrzydelski: Wierz mi, że wystarczy. Tak Brook chciał. Amen.

Moroz: A więc tu nas mają. Ale do tej przestrzeni coś jeszcze dorzucić trzeba. Tylko co?

Skrzydelski: Hmm… Może ekrany?

Moroz: Oczywiście – filmy, rzuty z rzutnika, greenscreeny (przypis konieczny: zwane też blueboxami – niezwykle atrakcyjna technika obróbki obrazu, odkryta w lutym 2023 r. przez reżysera Pawła Łysaka i jego asystenta Pawła Sztarbowskiego, w teatrze daje wiele uciechy twórcom; po detale odsyłamy do Wikipedii) i kamerki (to akurat w teatrze znane od wieków, ale wciąż modne). Niech się mnożą ku chwale sztuki.

Skrzydelski: Niech się mnożą przodem do przodu. W takim teatrze wszystko jest przodem do przodu. I wszystko jest pokazywane, jak w teatrze niektórych innych reżyserów. Na lewo most, na prawo most. I wtedy patrzymy w odpowiednią stronę. W teatrze praskim najczęściej most jest po lewej, a to po to, żeby aktorzy za dużo się nie rozglądali, bo to spowalnia przebieg akcji i trzeba by dodawać dialogi, być może nawet z literatury, a nie ze scenariusza dyrektora programowego.

Moroz: Pewnym zaskoczeniem może być jednak to, że Powszechny znajduje się po prawej stronie Wisły. No dobrze, i co? I dodawszy całą tę elektryfikację, teatr już widzisz ogromny?

Skrzydelski: Taki teatr już „solidne ma podstawy budowy”. Ale dodajmy Żeromskiemu rumieńców!

Moroz: Jak? Może za pomocą ironii? Parodii? Może potraktujmy z lekką kpiną tekst powieści?

Skrzydelski: Lekką? Po co się ograniczasz? To nas uwolni od ciężaru interpretacji. I niechybnie rozbawi widza. Stara mądrość zawsze się sprawdza: jak nie wiesz, co zrobić z klasyką, to a) potraktuj ją prześmiewczo, b) spuść jej manto, robiąc z niej bryka na pięć stron w formacie A5, ale dla niepoznaki zostaw kilka cytacików in extenso, c) zastosuj opcję a i b jednocześnie. No i jeszcze przekaż rady aktorowi.

Moroz: Zagraj, że nie grasz. Nie przejmuj się. Widz to kupi. Jak Polsatowski kabaret. To credo duetu dyrektorskiego.

Skrzydelski: Trochę dla widza obraźliwe, ale co tam.

Moroz: Zatem nie może być zbyt kabaretowo. W końcu o postępową ideę chodzi.

Skrzydelski: Więc poprzetykaj kabareton monologami aktywistów. Dydaktycznie postępuj.

Moroz: I o czym to będzie? To „Przedwiośnie”. Nie zapominajmy, co się dziś wystawia przy Zielenieckiej.

Skrzydelski: O tym, czy palić Belweder, czy zostawić? Urządzić krwawą jatkę obszarnikom, czy tworzyć własne szklane komitety?

Moroz: Ale Żeromski palić nie chciał. Te domy szklane się mu marzyły.

Skrzydelski: Chyba tak. Jednak czy to ważne?

Moroz: No tak. O postęp przecież chodzi. Za Żeromskiego inny był postęp niż dzisiaj. To może i samemu pisarzowi wystawmy rachunek? Trochę z pozycji ahistorycznych (a jakże).

Skrzydelski: Że mizogin, że antysemita? Że pisarz słaby, bo długie opisy pisał?

Moroz: Idźmy dalej.

Skrzydelski: Że faszysta?

Moroz: To następnym razem. Wszak autora jednak wystawiamy. Jeszcze szkoły nie przyjdą, a my tu popołudniówki też gramy.

Skrzydelski: Oj, szkołom to współczuję, bo uczniowie będą musieli na lekcjach opowiadać, co z Żeromskiego zrozumieli.

fot. Magda Hueckel

Moroz: Przykładowo: jak zrozumieli taką scenę w dworku Hipolita Wielosławskiego (tutaj przypis znów nieco dłuższy, lecz realnie ważki: w tej, choć chyba nie tylko w tej, roli Arkadiusz Brykalski, który miał również grać Szymona Gajowca, przyjaciela Baryki z dzieciństwa – przynajmniej tak podano w programie, ale, zdaje się, Brykalskiemu Gajowca to całkiem wycięli albo reżyser nakazał aktorowi grać tak, żeby nie było wiadomo, gdzie Gajowiec, a gdzie Wielosławski; albo jeszcze inaczej, lecz to i tak bez znaczenia, bo nie widać z powodu nieporadnego ruchu scenicznego i ogólnej przypadkowości, znanej także pod nazwą „reżyseria od sceny do sceny”). W sekwencji tej wszyscy robią sobie jaja z ziemiańskiego życia i obyczajów.

Skrzydelski: Zrozumieli w jeden i jedynie słuszny sposób. Już sam wielki Karol Marks mówił o idiotyzmie życia wiejskiego. I my o tym nie powinniśmy zapominać. Przecież to idiotyczne: kawiarka podaje kawę. Zwariowałeś? W dwudziestym pierwszym wieku? (przypis przy okazji, krótszy: dyrektor ds. programowych dorzucił do tej sceny nieco wieszcza Mickiewicza – detale w Wikipedii).

fot. Magda Hueckel / mat. teatru

Moroz: Bądź co bądź, jak nauczał wielki Marks, podmiotem postępu są robotnicy, a nie jacyś wsteczni ziemianie, co srebrnej cukiernicy chłopu żałują. Ale poczekaj, poczekaj. Już jesteśmy we dworze? Jak tam dotarliśmy? Pędzisz jak szalony.

Skrzydelski: Bryczką. Cezary z Hipolitem jadą ze stacji kolejowej do dworu nawłockiego bryczką. Zatem Czachor i Brykalski udają, że jadą bryczką. I sugerują, że to jest śmieszne. A za nimi na ekraniku widzimy leśną drogę, nagraną kamerą w ruchu, jak w dawnym hollywoodzkim kinie, gdy w ten sposób kręcono sceny samochodowe. I to rzeczywiście jest bardzo, bardzo śmieszne. Jak w teatrze Michała Zadary.

Moroz: Może to Zadara reżyserował? Przynajmniej tę jedną scenę?

Skrzydelski: Może konsultował, doradzał Pawłowi Łysakowi? Jakoś podszeptywał konwencje (niektóre) Pawłowi Sztarbowskiemu? (przypis, dość istotny: Sztarbowski zawsze bardzo cenił teatr Zadary, jeszcze jako krytyk był pod jego wrażeniem, a potem Zadara po wielokroć pracował w praskim gmachu). Coś jest na rzeczy. W każdym razie tytuły sekwencji przedstawienia Łysak wyświetla nad sceną. To znów zupełnie jak u Zadary, który robi to od niepamiętnych czasów. Żeby widz nie zapomniał, co ogląda.

Moroz: Przynajmniej wszystko zdaje się jasne. Ale my jakoś lekko przeskoczyliśmy sobie z początku seansu w sam środek. Bo przecież najpierw jest dzieciństwo głównego bohatera, są kolejne wątki, a dopiero potem przyjaźń z Wielosławskim, uratowanym przez Barykę w trakcie wojny polsko-bolszewickiej.

Skrzydelski: Trzymasz się niemodnych kategorii, jak klarowność czy logika. Odpuść. Już ustaliliśmy: aktorzy są na scenie, i to wystarczy. Coś krzyczą, głównie przed siebie albo do kamer. Generalnie szukają swojego miejsca, przechadzając się lub gestykulując nadmiernie. Pada multum żartów, bywa smutno i wzruszająco (np. śmierć ojca Baryki – w tej roli, ojca, a nie śmierci - Arkadiusz Brykalski), bywa smutno i groźnie, kiedy to na ekranikach widzimy niepokojące obrazki: z czerwonej rewolucji, rzezi Ormian (przypis sytuacyjny: rzeź Ormian to zdarzenie mroczne, więc – bez żartów – na scenie zostaje odmalowane w mrocznej tonacji), wojenne (tu przypis niestety dłuższy, przepraszamy: w chwili prezentacji losów bitewnych protagonisty reżyser stosuje doniosłe strategie, znane m.in. z teatru rzadko docenianego klasyka, Michała Zadary – podziwiamy zbliżenie kamerą na figurki żołnierzyków ustawionych na makiecie; uwaga dodatkowa: to świetny moment, budzi respekt zarówno jeśli chodzi o inwencję inscenizacyjną, jak i o moc emocji, których dostarcza widzom).

Moroz: Na żółwie tempo narzekać nie można. Sceny posuwają się sprawnie.

Moroz: „Posuwają się sprawnie”. To taka nowomowa, wiemy. Ale to w stylu przedmiotu opisu. Jednak istotne jest, ażeby zauważyć, iż wiele motywów, które sugerowałyby, że Żeromski to jednak za rewolucją nie był, zniknęło. I przecież żadnej dyskusji ideowej w spektaklu nie odnajdziemy. Trzecia część powieści praktycznie wyparowała. Dziwne, gdyż wydawałoby się, że okres, w którym żyjemy, zachęca do debat. Niektórzy mówią o upadku mody konserwatywnej, niektórzy o widocznym zwrocie lewicowym. To naprawdę dziwne. Niby do marszu na instytucje tu się przekonuje, lecz w zasadzie nie wiemy, z czego owo przekonywanie wynika. Czy wszyscy są za, czy czasem trochę przeciw? Realnie kto głosuje za czym?

Skrzydelski: Dziwne, nie powiem, ale za to, panie redaktorze, są wygłupy, gadżety i post-Brechtowskie chwyty w służbie teatrowi. Jednak jeszcze dziwniejsze jest to, że rok po inwazji Rosji na Ukrainę prascy dyrektorzy chętnie wyśmiewają wszystko, co tylko kojarzy się z tożsamością narodową, w tym przypadku polską. A za swoją Ukraińcy dziś oddają życie. Tę akurat szyderę w tej realizacji łatwo wyczuć i w tym wszyscy jej uczestnicy wydają się zgodni.

Moroz: Jednak Ukraińcy może jeszcze nie są na tym etapie postępu.

Skrzydelski: A jak postęp, to feminizm. Feminizm, nie faszyzm. Warto przy okazji uhonorować kobiety zasłużone dla niepodległego państwa polskiego.

Moroz: To brzmi niepokojąco. Państwa. Jakoś tak podniośle. To tak w domyśle należy powiedzieć. Ogólnie po prostu zasłużone.

Skrzydelski: Jak feminizm, to podniosły. To patriarchat śmieszy. A Żeromski jako mizogin lekceważył kobiety – to już wiemy. Dlatego warto znów skorzystać z dobrodziejstw techniki i wyświetlić nazwiska pań na ekranikach. Stare, dobre sposoby działają najlepiej.

Moroz: Ostatecznie to kobiety zrzuciły okowy patriarchatu, uzyskując prawa wyborcze.

Skrzydelski: Zatem opłacało się „Przedwiośnie” wystawić. Chyba. Pewności nie ma.

Moroz: Myślę, że ogólnie było warto. Chwytliwy tytuł wpisano do repertuaru. Żeby nie było, że w Powszechnym rodzimej literatury się nie szanuje.

Skrzydelski: Zawsze lepiej powiedzieć, że się wystawia Żeromskiego, a nie książkę telefoniczną. Choć teatr Łysaka i Sztarbowskiego w tej chwili ma już siłę rażenia taką jak lektura książki telefonicznej. Jeszcze kilka lat temu miał przynajmniej ciut większą.

Moroz: Teatr, który się wtrąca, nie może w każdej minucie rozpadać się na kawałki. Tak czy inaczej, klasyka odfajkowana. Scena znów może pozostać pusta.

Skrzydelski: Szczególnie że zionęła pustką przez dwie i pół godziny.

Ocena: 1 / 6