Złapani na ściemie

O „Fanatykach prawdy”, premierze Festiwalu Łódź Czterech Kultur i Teatru Ochoty, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski

Skrzydelski: Redaktor pamięta jeszcze, że było coś takiego jak covid?

Moroz: Doskonale pamiętam. Sam miałem okazję poznać tego wirusa bardzo dokładnie.

Skrzydelski: Ja nawet nie wiem, czy poznałem, bo się nie przyłożyłem do procesu weryfikacji. Przykładowo teraz przez kilka dni umierałem na coś w stylu anginy, choć do końca nie wiadomo, co to było.

Moroz: Jak nie wiadomo, co to było, to był covid. Wiadomo.

Skrzydelski: Ale na przełomie września i października co roku łapię jakiegoś wirusa, więc czy to covid, czy nie – to drugorzędny kłopot. Sądzę, że dziś to już w ogóle nie jest tak istotne, te wszystkie dyskusje i dyskursy wokół tego, czy warto przechorować albo może warto się zaszczepić. A może ta cała pandemia to ściema dla kasy? Panie redaktorze, wystarczy podliczyć globalny zysk ze szczepionek.

Moroz: Liczby robią wrażenie. Trudno nie uwierzyć w spisek.

Skrzydelski: Jednak czy to temat na teraz? Czy to wszystko nie zostało już przegadane? W publicystyce, na internetowych forach, w trakcie rodzinnych obiadów? Teorie spiskowe, wszelkiego rodzaju i pochodzenia, chyba mocno wyblakły. To znaczy, dzisiaj jest raczej jasne, że rzeczywistość komplikuje się w nieprzewidywalny sposób i przyspiesza w tempie tak zawrotnym, że co pół roku dopada nas nowy problem globalny, na którego bazie można budować kolejną teorię spiskową. Czyli teorie spiskowe towarzyszą nam zawsze.

Moroz: Już zresztą gdzieś przeczytałem, że kryzys energetyczny to działanie precyzyjnie zaplanowane. Jego powodem wcale nie jest wojna w Ukrainie, lecz chęć zapanowania nad ludźmi i sprawdzenia, jak sobie poradzą w ekstremalnym położeniu. To akurat przykład wyjątkowy i skrajny. Jednak z natłoku informacji zmediatyzowanego świata można wyłowić interpretacje zarówno niedorzeczne, jak i mniej niedorzeczne, czasem nawet dające do myślenia. Co w tym zaskakującego? Tak po prostu zawsze było i jest. To interesujący dylemat z zakresu psychologii społecznej, ale też wrzucanie każdej opinii do worka z napisem „teorie spiskowe” wydaje mi się nadużyciem.

Skrzydelski: Ale ponawiam pytanie, czy taka psychologia społeczna, tak już przećwiczona przy wielu okazjach – zauważmy tutaj rolę internetu jako medium hiperdemokratycznego – może być materiałem dla teatru?

Moroz: To już jest pytanie o formę. Reżyser Piotr Ratajczak w programie do swoich „Fanatyków prawdy” upiera się z kolei, że znalazł odpowiedź na pytanie „o motywacje wyznawców »prawdy«”. Z tym że, po pierwsze, tych motywacji w spektaklu nie dojrzałem, choć bardzo się starałem. Po drugie, formę zastąpiła spontaniczna energia młodego zespołu Teatru Ochoty. To dobrze i źle. Zaznaczmy, że to kolejna ekipa wyłoniona w konkursie Ochoty. Rok temu zachwycaliśmy się poprzednim zespołem, który zagrał m.in. u Małgorzaty Bogajewskiej i Igora Gorzkowskiego.

fot. Artur Wesołowski / mat. teatru

Skrzydelski: Piotr Ratajczak nad wyraz lubi rozpracowywać wszelkiego rodzaju mechanizmy społeczne. Cztery miesiące temu omawialiśmy jego nową wersję „Dnia świra” Marka Koterskiego. Ratajczakowi w Teatrze Ateneum udało się udowodnić, że problemy polskiego inteligenta przez ostatnie dwie dekady praktycznie się nie zmieniły. Co więcej, przecież to przedstawienie wygrało również formą, bardzo bezpośrednią i zabawną jednocześnie. W przypadku „Fanatyków prawdy” Ratajczak być może stara się konstruować przekaz bezpośredni i zabawny, ale z całą pewnością niczego nie wyjaśnia. Ani przyczyn teorii spiskowych, ani mechanizmów, dzięki którym ich popularność rośnie. Tekst Ratajczak napisał razem z Martą Sokołowską, więc winę za niepowodzenie można rozdzielić sprawiedliwie. Jednak to przede wszystkim reżyser odpowiada za całość realizacji.

Moroz: Może opiszmy najpierw samą przestrzeń, do której nas zaprasza. To studio telewizyjne, w którym silący się na powagę i autentyczność prowadzący (Paweł Pabisiak) rozpoczyna debatę na temat bieżących spraw trapiących społeczeństwo. Wśród zaproszonych gości są popularny youtuber (Filip Orliński), znana piosenkarka (Martyna Czarnecka), samozwańczy wynalazca (Konrad Żygadło), przedstawicielka partii radykalnej (Agata Łabno) oraz nawiedzony duchowy guru (Jan Litvinovitch). Oglądamy zatem festiwal szaleńczych pomysłów wygłaszanych w poczuciu odpowiedzialności za cały naród. Panuje atmosfera przedwyborcza, spiętrzenie emocji, pośród którego wszelakie opinie wypowiada się łatwiej i chętniej.

Skrzydelski: Nie wiem jak ty, ale ja po mniej więcej piętnastu minutach zorientowałem się, że skoro ma to być rzecz przede wszystkim na wesoło, to lepiej by to zrobiono w Klubie Komediowym. Nie rozumiem, po co tracić czas w teatrze na pokazywanie gwiazdy muzyki pop, stylizowanej na Edytę Górniak, która dzieli się ze mną swoimi przemyśleniami bodaj o reptilianach. O ile dobrze pamiętam, to już i tak została dostatecznie wyśmiana. Ratajczak nie wychodzi poza spontaniczne scenki kabaretowe, mimo że młodzi aktorzy robią, co mogą, by do tej konwencji dodać nieco własnej wrażliwości.

Moroz: Ratajczak nie unika również tego błędu, że jedynie powtarza sprawdzone, wielokrotnie już wypowiedziane hasła, które jako memy naśmiewające się z teorii spiskowych były śmieszne, ale dwa lata temu. To spóźniony performans reżysera, który przecież umie sięgać do zasobów społecznej świadomości. Tym razem jednak ślizga się po powierzchni tej świadomości. I nie zauważa, że rzeczywistość biegnie dalej.

Skrzydelski: I nie zauważa też, że scena nie służy do konkurowania z internetem.

Moroz: Otóż to.

Skrzydelski: Z kolei druga część „Fanatyków” także nie proponuje tak naprawdę żadnej dyskusji. Rozgrzani dyskutanci ze studia TV przeobrażają się w uczestników oddolnych ruchów quasi-politycznych w małych, lokalnych środowiskach. Powołując się na niezależne autorytety naukowe, chcą obalić tajny rząd światowy, który odpowiada za globalne zmiany w różnych dziedzinach życia. I znów nie dostajemy jakiejkolwiek analizy takich postaw, lecz tylko przerysowany obraz takich społeczności.

Moroz: Mnie martwi również wyższościowy ton, któremu ulega reżyser. Tak, jakby posiadł jakąś specyficzną wiedzę, dzięki której potrafi odróżnić fake news od faktu i teorię dla elit od teorii dla ciemnego ludu. Myślę, że być może nawet tego nie chcąc, przy okazji, miesza z sobą wiele skomplikowanych kwestii, trudnych do opisania w takiej konwencji.

Skrzydelski: Ciekaw jestem, jak udała się Ratajczakowi „Ziemia obiecana” wg Reymonta, którą wystawił w opolskim Teatrze Kochanowskiego na sam koniec sezonu. Jak widać, ostatnio dużo pracuje. Może za dużo?

Moroz: Chyba na koniec już nic miłego z siebie nie wykrzeszemy.

Skrzydelski: Poczekajmy, może jednak ten sezon rozpocznie się na serio.

Ocena: 2 / 6