Wolność pod pewnymi warunkami

O „Kim jest pan Schmitt?”, premierze warszawskiego Teatru Współczesnego w reżyserii Jarosława Tumidajskiego, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski

Skrzydelski: Nie ukrywajmy swoich uczuć czy raczej odczuć, w dodatku prawdziwych. Na kolejną premierę w warszawskim Teatrze Współczesnym, od roku 1981 nobliwie kierowanym przez Macieja Englerta, wybieraliśmy się z przeświadczeniem, że będzie to jeden z tych licznych wieczorów przy Mokotowskiej, z których niewiele wynika.

Moroz: Od razu korekta do twoich słów.

Skrzydelski: Bardzo przepraszam, ale naprawdę od roku 1981.

Moroz: Tu akurat nie mijasz się z prawdą, którą za każdym razem należy solidnie podkreślać. Miałem na myśli to, że te rozliczne albo liczne stracone wieczory nie dotyczą przedstawień muzycznych ze Sceny w Baraku. Niedawno mieliśmy tam prawdziwe wydarzenie, o którym rozmawialiśmy: „Z ręką na gardle. Piosenki z repertuaru Ewy Demarczyk” w reżyserii Anny Sroki-Hryń.

Skrzydelski: I dokładnie ten fakt chciałem uczciwie uwzględnić, lecz przerwałeś mi w samym środku mego rozumowania. W ramach uczciwości własnej zapragnąłeś zachwalić dokonania starej, poczciwej, konserwatywnej placówki kulturalnej w środku stolicy. To do ciebie pasuje, gdyż sam jesteś poczciwy i konserwatywny (dosyć), choć nie stary.

Moroz: À propos starości, to właśnie się zorientowałem, że wychodzi na to, że dyrektor Maciej Englert jest dyrektorem dłużej, niż ty żyjesz.

Skrzydelski: I dłużej niż ty.

Moroz: To jednak nieco łatwiejsze.

Skrzydelski: Zostawmy te smutne sprawy.

Moroz: Ale we Współczesnym w tragikomedii „Kim jest pan Schmitt?” też sporo smutku. A śmiech wynika w niej bardziej z żartu sytuacyjnego niż z wniosków, które wypływają z położenia głównego bohatera, czyli lekarza okulisty. Jarosław Tumidajski wybrał dość intrygujący tekst francuskiego aktora i pisarza Sébastiena Thiéry’ego.

fot. Karol Mańk / mat. teatru

Skrzydelski: Ten na pewno wydaje się bardziej intrygujący niż jego „Kasta la vista”, nie najmądrzejsza komedyjka, która przez lat jedenaście, wyreżyserowana przez Ewelinę Pietrowiak, nie schodziła z afisza Teatru Ateneum. To był prawdziwy hit.

Moroz: „Pan Schmitt” z kolei obiecuje porządną dawkę śmiechu, jednak z minuty na minutę coraz lepiej dostrzegamy, że to sytuacja zbliżona do kafkowskiej.

Skrzydelski: Chyba w trakcie kolacji z żoną wolałbym nagle nie spostrzec, że ktoś w moim domu podmienił obraz na ścianie, zamontował telefon, którego nigdy wcześniej nie było, albo podmienił książki na regale i ubrania w szafie. I wolałbym nie słyszeć, jak wszyscy twierdzą, że wszystko gra, bo przecież nazywam się inaczej i kim innym jestem, i żona również.

Moroz: A to właśnie oś intrygi Thiéry’ego. Lecz może właśnie wszystko gra? Może jest tak, że wydaje nam się, że żyjemy życiem, które nam odpowiada, ale prawda leży gdzie indziej i w istocie liczy się to, jak nas postrzegają inni?

Skrzydelski: W tej sztuce jednak chodzi o to, że się poddajemy warunkom narzucanym z zewnątrz. U Jarosława Tumidajskiego jeden moment sprawił, że poczułem się naprawdę nieswojo, protagonista zaś (Andrzej Zieliński) musiał tak się poczuć sto razy bardziej. Oto jego do tej pory tak samo zaniepokojona żona (Agnieszka Suchora) niespodziewanie zmienia front i atakuje go pretensjami, że komplikuje rzeczywistość, a tymczasem przedstawiona im przez policjanta (Mariusz Jakus) obca dziewczyna (gościnnie: Alma Asuai/Sylwia Achu) to ich córka, której po prostu od dawna nie widzieli, więc może z tego tylko wynikają chwilowe kłopoty z rozpoznaniem. Nazwijmy ten fragment przełamaniem, bo jednak zostajemy wrzuceni w inną konwencję, w nieco inny teatr.

Moroz: W dziwną przestrzeń, znajdującą się gdzieś między Franzem Kafką a Haroldem Pinterem.

Skrzydelski: Tak należy to opisać. I dla mnie w tej chwili pojawiła się szansa, aby ten spektakl zyskał inny wymiar. Bo na początku sytuacja jest zabawna, absurdalna, jednak to nadal bezpieczny teatr, zgodny z przyzwyczajeniami publiczności Współczesnego. Ale już później zaczyna się dziać coś innego: jako widzowie stajemy się kibicami człowieka, który najprawdopodobniej będzie musiał albo raczej zostanie zmuszony do zaprzeczenia samemu sobie. Trzymamy zatem kciuki, żeby zwyciężył i nie uległ. W jakimś sensie zatem Thiéry skonstruował także dramat percepcji, ponieważ chcielibyśmy patrzeć na świat oczami pana Schmitta, nie zgadzamy się na tak daleko idące kompromisy. Jednak czy Tumidajskiemu udało się to wydobyć? Mam ogromne wątpliwości.

Moroz: Niby następuje przemiana, lecz zbyt delikatną kreską zarysowana. W moim przekonaniu od wspomnianych wcześniej przyzwyczajeń nie udaje się reżyserowi uciec. To znaczy, niewątpliwie na tej scenie jakoś trudniej się przebić z pomysłem, który nie przypominałby już dawno ogranych schematów. Stąd odniosłem wrażenie, że widzę coś niby ciekawszego, ale co chwilę zadawałem sobie pytanie, czy się nie mylę, czy to nie jest tak, że praktycznie to kolejny podobnie w tym miejscu zrealizowany tytuł, a swoje robią jedynie detale. Choć i one cieszą, więc może nie jestem w ocenie aż tak radykalny jak ty? Zwłaszcza że muszę docenić całkiem dobre role. A one już takim detalem nie są.

fot. Karol Mańk / mat. teatru

Skrzydelski: Jednak ten tekst wymaga odważniejszych decyzji, żeby wydobyć jego cały potencjał, wymaga przyciemnienia barw. I jestem niemal pewien, że Tumidajski miałby satysfakcję, gdyby tak go odczytał. Do tej pory wystawiał literaturę z różnych półek: Cooneya, Zapolską czy Dygata, ale też – i to wydaje się istotniejsze: Gombrowicza, Brechta i Witkacego. No i przede wszystkim sięgnął po „Proces”.

Moroz: Będę dzielił włos na czworo. Zawsze mogło być gorzej. A jest do przyjęcia, do przemyślenia, do przepracowania.

Skrzydelski: Niewątpliwie.

Moroz: W każdym razie jeśli Andrzej Zieliński gra główną rolę, to zawsze pojawia się temat do przegadania. Znakomity aktor.

Skrzydelski: Od zawsze. A od ponad dwudziestu lat w zespole Współczesnego. Znakomity aktor, który jednak, niedopilnowany przez reżysera, lubi stosować sprawdzone rozwiązania. Tak jest i dzisiaj. Pan Schmitt to absolutnie rola, z której mógł zaczerpnąć dla siebie więcej. Doceniam to, że konsekwentnie ją rozwija i pod koniec pokazuje nam człowieka złamanego przez „przyjazny system”, zrezygnowanego. Ale od samego początku tak dużo w niej odniesień do jego innych, często łatwiejszych, dokonań z Mokotowskiej, że od razu pytam: dlaczego?

Moroz: Dlaczego nie potraktować Schmitta jako nowego Józefa K.? Wybić go na metafizyczny poziom? Wykorzystać to, co być może dramat wyłącznie sugeruje? Taka walka o wszystko wyglądałaby w tym kontekście fenomenalnie. Andrzej Zieliński w tej walce nie uczestniczy, więc odnosi sukces połowiczny, nie na własnych zasadach. Jego Schmitt w swoim cierpieniu bywa szlachetny, ale czy to postać z krwi i kości?

Skrzydelski: W tym szkopuł.

Moroz: Za to skutecznie poprowadził swoją postać grający gościnnie Jakub Kamieński. To psychiatra, który ma zweryfikować stan umysłu Schmitta, lecz kojarzy nam się z bezdusznym urzędnikiem z jakiejś instytucji totalitarnego państwa.

Skrzydelski: Zatem i ty skutecznie znalazłeś coś dla siebie. Twoja powszechnie znana tolerancja znów znalazła zastosowanie. Zawsze widzisz pozytywy. To pokrzepiające. Ale żeby nie było, że mówię to przeciwko Jakubowi Kamieńskiemu, bo gra poprawnie. Jednym słowem, a raczej trzema słowami: wszystko w normie.

Moroz: Mimo że pan Schmitt ma pewnie inne zdanie.

Skrzydelski: Pytanie, kto realnie przekracza normę.

Ocena - Moroz: 3 + / 6; Skrzydelski: 3 - / 6