Zabijaj w kolorze

O „The Act of Killing”, premierze Teatru Słowackiego w reżyserii Jana Klaty, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski.

Skrzydelski: O ludobójstwie w lekkim tonie. Co ty na to?

Moroz: Rzeczywiście Jan Klata w „The Act of Killing” na scenie Małopolskiego Ogrodu Sztuki proponuje groteskową opowieść… o masowych mordach. Zdaje się podążać w tym za Joshuą Oppenheimerem, reżyserem głośnego filmu dokumentalnego z 2012 r.

Skrzydelski: Warto zauważyć, że sam film był pokazywany w Polsce pod zmienionym tytułem: „Scena zbrodni”. To tłumaczenie za brzmieniem oryginalnym wyraża podwójny sens: chodzi w nim tyleż o sam akt ludobójstwa, ile o jego filmowo-teatralne odegranie, zrealizowane na prośbę Oppenheimera przez dawnych morderców, pół wieku po prawdziwej zbrodni popełnionej w Indonezji.

Moroz: Reżyser tego wybitnego dokumentu pojechał do Indonezji, zaprzyjaźnił się z emerytowanymi gangsterami i członkami paramilitarnej bojówki, a ci nie tylko opowiedzieli mu o masowych zbrodniach na prawdziwych i rzekomych komunistach w połowie lat sześćdziesiątych, ale i odegrali przed nim z pamięci sceny przesłuchań i egzekucji.

Skrzydelski: Dawni oprawcy korzystali nie tylko ze swojej pamięci. Chcieli stworzyć film, wzorowany na ulubionym przez siebie amerykańskim kinie gangsterskim z domieszką wizualnej orgii rodem z Bollywood.

Moroz: Kaci nie mają skrupułów ani wyrzutów sumienia. Ze śmiałością i z dumą podchodzą do swego przedsięwzięcia. Właśnie dlatego rzecz przeraża, lecz i śmieszy. Kiedy obserwujemy kolejne nieudolne próby tworzenia własnej legendy przez zbrodniarzy, kiedy patrzymy na wysiłek wpisania swoich mordów w popkulturowe klisze o gangsterach, doznajemy zadziwiających stanów. Z jednej strony włos jeży się nam na głowie, a z drugiej wzbiera w nas mimowolny śmiech. To stany sprzeczne, które znakomicie udało się Oppenheimerowi w widzach wzbudzić. To jeden z największych walorów jego tytułu.

Skrzydelski: Oczywiście teatralna adaptacja nigdy nie jest „bezinteresowna” w tym sensie, że nie chodzi w niej tylko o powtórzenie przekazu filmu. Będziemy zatem w naszej rozmowie zmierzać do pytania: o co chodzi Janowi Klacie, że „Act of Killing” przyswoił teatrowi?

fot. Bartek Barczyk / mat. teatru

Moroz: Opiszmy najpierw – proponuję – przestrzeń, w której toczy się akcja. Scenografia jest prosta, by nie rzec, ascetyczna: wysokie pomieszczenie z betonu, ze zwisającymi po bokach słomianymi matami. W środku kilka mebli. Nic więcej. Widzom, którzy widzieli oryginał, musi się to kojarzyć z obrazami Indonezji, ukazanymi w dziele Oppenheimera. Jesteśmy w świecie brzydkim i zdegradowanym. Pięknu przyrody gwałt zadały industrialne molochy i biedne, prowizoryczne domki, lepione byle jak przy drodze z odpadków cywilizacji przemysłowej.

Skrzydelski: Scenografia Justyny Łagowskiej wycofuje się na drugi plan. Robi miejsce aktorom i rzucanym regularnie na prospekt sceny projekcjom-animacjom. Odpowiada za nie Natan Berkowicz. Ruchome obrazy są intensywne i kolorowe. Towarzyszy im dobrze dobrana muzyka, za której selekcję odpowiada sam reżyser (co zresztą zawsze uwielbiał robić). Wszystko razem przywołuje popowe teledyski, gry komputerowe, tatuaże. Może kojarzyć się też z hinduską sztuką i mitologią. W tym świecie zamazują się granice między fikcją a rzeczywistością. Wszystko zdaje się występem postaci w spektaklu, a nie prawdziwym życiem. I nie jest to występ w poetyce realizmu. Ten element podkreślają też kiczowate, barwne poza granice przesady kostiumy aktorów.

Moroz: Tak, to na aktorach koncentruje się uwaga. Wszystko ma tu służyć umieszczeniu ich w centrum zdarzeń i uwagi. Klacie udaje się uwolnić spontaniczną energię swojego zespołu. Jest tu wiele z zabawy i niemal improwizacji, choć tekst wiernie podąża za zapisem rozmów, utrwalonym przez Oppenheimera. Najbardziej widać to w scenach interakcji z widzami. Aktorzy śmiało sobie z nami poczynają. Zastawiają na nas swoistą pułapkę. Mamy dobrze się bawić i głośno śmiać, a przecież uczestniczymy w odtwarzaniu potwornych realiów.

Skrzydelski: Spontaniczna energia? Może i tak. Mnie jednak ani aktorskie zaczepki, ani ta ujmująca swoboda nie przekonały. Moją uwagę potrafiły przyciągnąć najwyżej przez pierwszą godzinę. A potem coraz intensywniej rozbrzmiewał wewnętrzny głos, pytający: czemu to wszystko ma służyć? Mam wrażenie, że ostatecznie temu, byśmy raz jeszcze przeżyli to, co już tak dobrze znamy.

Moroz: Czyli?

Skrzydelski: Jana Peszka ze swadą i z luzem hasającego po scenie i puszczającego oko do widowni obaj widzieliśmy już chyba dziesiątki razy. Tu widzimy go raz jeszcze w takiej roli. I niewiele zmienia, że tym razem gra on Anwara Congo - jednego ze zbrodniarzy i czołowego rozmówcę Oppenheimera. Sens jego roli bowiem rozmienia się na drobne w powtarzalnych grepsach, tyle razy oglądanych w wykonaniu krakowskiego aktora. Greps za grepsem - i tak aż do końca.

Moroz: Jesteś nieco niesprawiedliwy. Mnie aktorstwo w tym przedstawieniu bardziej przekonuje. Niemal wszystkim udaje się wytworzyć naprawdę intensywną, żywą obecność sceniczną. Nie mam na myśli jedynie Peszka. Zwróć uwagę na Hermana Koto Marcina Kalisza, na Tomasza Międzika w roli wpływowego bogacza albo na Feliksa Szajnerta (wymiennie z Jackiem Stramą) jako najbardziej chyba sprytnego i zarazem złowieszczego członka grupy dawnych morderców. To indywidualności, którym udaje się zarazem sztuka pracy zespołowej. A jednak myślę też, że dotykasz czegoś ważnego. Pod tą całą aktorską swadą kryje się pewien kłopot. Klata zbyt łatwo ucieka w komediowo-dosadny rejestr, w którym tak dobrze się czuje. I przesadza. Gdzieś po drodze ginie wielkie serio: temat zbrodni i odpowiedzialności za nią. A przecież złapanie balansu pomiędzy groteską a grozą to jedna z największych zalet arcydzieła Oppenheimera. Najbardziej widoczna jest ona chyba w portrecie Anwara Congo, u którego wyrzuty sumienia i bolesna pamięć popełnionych czynów walczą z nieczułością i zapomnieniem. U Peszka takiej stawki nie widzę. A w każdym razie przesłaniają ją szarże albo tylko powtarzane te same frazy o prześladujących go nocą koszmarach.

fot. Bartek Barczyk / mat. teatru

Skrzydelski: Twórcy mogą wyjaśniać, że dokonali przesunięcia sensów w stosunku do oryginału, że chcą pokazać przede wszystkim, jak bardzo zbrodnia staje się dziś niezobowiązującym obrazkiem, reprodukowanym bez końca w kolorowych mediach. Dobrze, tyle tylko, że to przekaz mało oryginalny i wystarczający na scenie na niezbyt długo. Co począć tymczasem z drugą godziną spektaklu?

Moroz: Przyznam, że od pewnego momentu również odczuwałem znużenie. Wynikało ono z powtarzalności sytuacji. Na dobrą sprawę mamy do czynienia z trzema, czterema układami w nieco innych tylko odsłonach przez cały przebieg akcji. To odgrywanie przesłuchań i aktów zabójstwa, rozmowy gangsterów oraz zloty paramilitarnej młodzieżówki.

Skrzydelski: Zapominasz o nagminnych wstawkach z niezbyt wymagającymi układami choreograficznymi, czyli o czymś, co było zmorą teatru Klaty, szczególnie w jego przedstawieniach tak mniej więcej sprzed dekady. I tutaj powróciło.

Moroz: Też racja. W dziele Oppenheimera zmiany zapewniają coraz to inne plenery i plany filmowe, a także ewolucja postaw bohaterów. U Klaty to nie działa.

Skrzydelski: Problem wynika także z braku lepiej skonstruowanego scenopisu, braku pracy nad dialogami i ogólnie rzec biorąc braku literackiej siły w tym przedsięwzięciu. Przeniesienie do teatru, prawie jeden do jednego, filmu dokumentalnego, nawet tak skupionego na relacjach i teatralnego w swoim wyrazie jak „Scena zbrodni”, nie gwarantuje sukcesu. Tu staje się wręcz obciążeniem, bo sam kościec scenariuszowy, pozbawiony wszystkich zalet wynikających z filmowego, dokumentalnego „łapania życia w jego dzianiu się”, staje się bezbarwny. Tego ekipie Klaty nie udaje się przełamać.

Moroz: Podobnie jak nie udaje mu się odsłonić grozy mordów, prześwitującej u Oppenheimera przez komiczną nieporadność, kicz i autoreklamę bohaterów. Nad sceną zbrodni w teatrze ciąży komiksowość, a to redukuje wymowę historii w porównaniu z oryginałem.

Skrzydelski: Nie mogę więc darować sobie pytania: po co adaptować scenariusz filmu tak spełnionego jak „Scena zbrodni”? Czy fakt, że znów - tym razem w naszym bezpośrednim sąsiedztwie - obserwujemy zbrodnie wojenne i ich medialne zwielokrotnienia jest wystarczającym powodem?

Moroz: Cóż, Oppenheimer powiedział o tym więcej i mocniej, a przy tym z większą subtelnością. A w sprawie odniesień do dzisiejszych zbrodni o niebo lepiej wypadają „Łaskawe” Mai Kleczewskiej, o których rozmawialiśmy niedawno.

Skrzydelski: Kleczewska sięgnęła też po nieporównywanie lepszy materiał literacki. Z kolei, muszę o tym wspomnieć, u Klaty najbardziej przekonała mnie jedna z końcowych scen, w której jeden ze zbrodniarzy grany przez Tomasza Wysockiego, fantazjuje o gwałcie na nieletnich dziewczynkach. W całej swojej obrzydliwości jest to moment mocny, bo potraktowany serio, bez dystansu do roli. To chwila autentycznego zderzenia z przemocą. Ale poza tym takich fragmentów nie znalazłem wielu. Pomijam już taki szczegół, że to właśnie ta scena, utrzymana w takiej tonacji, powinna kończyć spektakl, tymczasem reżyser gubi się proponując chyba z trzy finały (nie po raz pierwszy – znów trzeba odnotować, że podobne problemy miał w swoich dawniejszych realizacjach).

Moroz: Jako pewnego rodzaju ciekawostka ujęcie Klaty może jakoś się broni, ale czy pozostawia nas z czymś więcej?

Skrzydelski: Po raz kolejny teatr okazał się za słaby, by opowiadać o tu i teraz. A szkoda, bo nie chcę przez to powiedzieć, że Klata nie miał szansy zrobić tego lepiej.

Moroz: Absolutnie miał.

Ocena: Moroz: 3 - / 6; Skrzydelski: 2 + / 6