Baśń o niezawinionym

O „Zanurzeniu”, premierze Teatru Śląskiego w reżyserii Marcina Wierzchowskiego, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski

Moroz: Myślę, że kiedy tylko dowiedzieliśmy się o nowym przedstawieniu Marcina Wierzchowskiego, od razu wiedzieliśmy, że kilka ważnych spraw będzie do przegadania.

Skrzydelski: Po jego „Los Endemoniados/Biesach” z opolskiego Teatru Kochanowskiego z maja ubiegłego roku (żałujemy, że do dziś nie udało nam się zobaczyć wcześniejszego „Alte Hajm/Starego domu” z Teatru Nowego w Poznaniu) możemy chyba powiedzieć, że to jeden z niewielu twórców, na którego kolejne dokonania po prostu czekamy. Tamtym spektaklem Wierzchowski udowodnił, że potrafi powołać na scenie autonomiczny świat, który wciąga, hipnotyzuje i pozostawia nas z pytaniami dotyczącymi również tego, na ile teatr jako forma spotkania międzyludzkiego jest w stanie pomagać (zarówno aktorom, jak i widzom) w rozpoznawaniu i weryfikowaniu w naszych głowach tego, co istotne. Choć przyznam, że miałbym problem, gdybym miał krótko zdefiniować ten rodzaj teatru.

Moroz: W zasadzie króluje w nim psychologia – to pierwsze wrażenie. Jednak przy drugim okazuje się też, że skala opowiadanych historii niespodziewanie się rozszerza i zaczynamy mieć do czynienia z subtelną taktyką Wierzchowskiego, za pomocą której rzeczywiście, jak wspomniałeś, każe on nam się konfrontować z samymi sobą i z postaciami, które powołał. Mówię o subtelności, bo Wierzchowski reżyseruje swoich aktorów tak, jakby mieli oni przeprowadzić operację na podświadomości własnej oraz widzów. To zagadkowe i bardzo angażujące.

Skrzydelski: Tak chyba obaj się czuliśmy w trakcie oglądania tamtych „Biesów”, które same w sobie stały się także rozmową o sile teatru, a może przede wszystkim o cenie, jaką nierzadko trzeba zapłacić za sztukę w ogóle.

fot. Przemysław Jendroska / mat. teatru

Moroz: A tym razem, na scenie kameralnej Teatru Śląskiego, Wierzchowski zaproponował realizację o wiele skromniejszą, chyba nawet łatwiejszą w odbiorze.

Skrzydelski: Ale nie brakuje w niej też tego szaleństwa, za które uwielbiam teatr tego artysty, czyli próby łączenia świata realnego z rzeczywistością pozaracjonalną. Dlatego styl Wierzchowskiego w jakimś stopniu przypomina mi styl Mariusza Grzegorzka sprzed lat. Duchy są ważne, duchy przychodzą do nas po to, by powiedzieć nam o czymś, o czym z dnia na dzień zdążyliśmy zapomnieć.

Moroz: W tym przypadku chodzi o dybuka. Zmarły tragicznie chłopiec zjawia się jako dorosły, zagubiony w mieście mężczyzna, by pomóc poukładać na nowo życie pewnej rodzinie.

Skrzydelski: W swojej wymowie to przedstawienie wydaje się klarowne, jednak sama intryga składa się z kilku skomplikowanych szczegółów. Jednak tym, którzy będą mieli okazję ją śledzić i rozplątywać, nie odbierajmy przyjemności. Liczy się fundament: Nieznajomy (Michael Rubenfeld – wraz z reżyserem autor scenariusza) ni stąd, ni zowąd przychodzi do domu Łucji i Władysława Kamockich (Violetta Smolińska, Grzegorz Przybył) oraz ich córki Olgi (Agnieszka Radzikowska) i syna Mikołaja (Dawid Kobiela) po to, by przestrzec ich przed niebezpieczeństwem. Jakim?

Moroz: Tym niebezpieczeństwem jest właściwie zbliżający się rozpad rodziny, w której od dawna wszystko jest nie tak. Nakładają się na to wzajemne rany z przeszłości, lecz i konkrety, takie jak trudna z różnych względów sytuacja Mikołaja, mająca także wpływ na los Ukrainki Iriny (Kateryna Vasiukova), która uciekając przed wojną, znalazła u Kamockich pracę jako pomoc domowa i która nawet wprowadziła do ich domu sporo harmonii. Jednak sytuacja, do której dochodzi, staje się zawstydzająca. Oto w pewnym momencie Łucja jako zawsze niezawodna i silna matka, ceniona pani adwokat, będzie musiała zdecydować, czy wesprzeć lubianą Irinę, czy wydobyć z tarapatów syna i w pewnym stopniu zaszkodzić dziewczynie.

Skrzydelski: W tym wszystkim jest jeszcze jedna historia. Daniela, syna przyjaciółki rodziny, Teresy (Karina Grabowska), który piętnaście lat wcześniej utonął, a świadkami zdarzenia byli Kamoccy, najbliżej zaś Mikołaj i Władysław. Dlaczego zatem Daniel po latach powraca jako Nieznajomy?

Moroz: Żeby rozwiązać supeł wstydu, który uwięził bohaterów opowieści Wierzchowskiego. Ale również po to, by uświadomić wszystkim, że to, co być może było nieuniknione, pozostaje niezawinione. Warto jednak zastanowić się i wypowiedzieć – wzajemnie wobec siebie – to, co zawinione, czyli kłamstwa, porażki z powodu słabości, zaniechania. Śmierć oświetla stawkę życia. A miłość do dziecka nadal stanowi największą siłę, nieraz destrukcyjną wobec innych, tak samo usprawiedliwionych sił.

Skrzydelski: W tym sensie los Teresy, której zostało odebrane to, co najpiękniejsze, unaocznia nierównowagę, którą człowiek każdego dnia wyczuwa w hierarchii świata, namacalną wręcz niesprawiedliwość. Bo przecież nawet jeśli teraz Łucja musi stoczyć walkę o własnego syna, i absolutnie może go jeszcze uratować, to Teresa nie ma już kogo ocalić.

fot. Przemysław Jendroska / mat. teatru

Moroz: Skoro już wspomniałeś o sile miłości do dziecka, rodziny - destrukcyjnej wobec innych sił, np. wobec siły przyjaźni czy chęci pomocy innym, to mnie w tym spektaklu uderza wątek/figura obcego. Coraz częściej ostatnio – niestety – mówi się o tym, że stosunek Polaków do przebywających u nas Ukraińców powoli się zmienia, że nie jesteśmy już tak otwarci, jak byliśmy w pierwszych miesiącach po wybuchu wojny. Reżyser porusza także ten temat. Widać to po pewnym czasie, choć bardziej w podtekście, w stosunku Łucji do Iriny. To wcale nie wojna i wszystkie udręki tego globu są tymi najdonioślejszymi dylematami moralnymi, kiedy w grę wchodzi życie dziecka czy dobro rodziny. Ostatnie zdanie, które pada w przedstawieniu, wypowiedziane przez Irinę, jest przecież wstrząsające i wywołuje u nas poczucie wstydu. Zawinionego? Nie wiem, bo jesteśmy tylko ludźmi i perspektywa naszego prywatnego świata w nieoczekiwany i dramatyczny sposób wyklucza inne perspektywy. Co więcej, Wierzchowski i Rubenfeld osadzają tę historię tu i teraz, w Katowicach, więc odnosimy wrażenie, że równie dobrze mogliśmy ją usłyszeć gdzieś na ulicy jako fantastyczną przypowieść, w której nie wiadomo, ile jest prawdy, ile zmyślenia, ale o której trzeba zrobić teatr. Podoba mi się ten mechanizm, bo w kontekście lokalnym zapewne świetnie się to ogląda, a przekaz i tak pozostaje uniwersalny i dotyczy wielu miejsc.

fot. Przemysław Jendroska/mat. teatru

Skrzydelski: Dokładnie tak to wygląda. Skupmy się teraz na drugiej części spektaklu, bo w pierwszej obserwujemy rozwój wypadków w takim klasycznym tego słowa znaczeniu. Pomimo obecności Nieznajomego to w zasadzie teatr realistyczny, dialogi zaś wyróżniają się prostotą typową dla scenariusza zwykłego serialu o rodzinie i jej perypetiach. Nieznajomy wprowadza jedynie ten element niepokoju, dość szybko zresztą jako widzowie orientujemy się, że dojdzie tu do przecięcia się dwóch sfer: codziennego realizmu oraz duchowej metafory. W drugiej części jednak bohaterowie uczestniczą w czymś w rodzaju dramy; zostajemy wrzuceni w kolejną sferę – teatralno-terapeutyczną, która w założeniu ma wszystkim, i postaciom, i publiczności, przynieść ukojenie.

Moroz: Każdy dostaje szansę, by zmierzyć się z własną przeszłością. Wychodzą na jaw skrywane emocje oraz intymne interpretacje dawnych zdarzeń. Muszę przyznać, że w tej maleńkiej przestrzeni aktorom udaje się uzyskać niebywałe skupienie, a my znajdujemy się w jego centrum, jakbyśmy w tej dramie jako metodzie otwarcia się na siebie brali udział.

Skrzydelski: Choć w milczeniu. Dla mnie niezwykle specyficzne jest to, że aktorzy niby zmieniają konwencję, niby bardziej spowiadają się przed nami, niż grają – ale właśnie nadal jednak rozwijając te postaci. Idą z nimi dalej, tłumacząc nam je do końca. Chcę przez to powiedzieć, że Wierzchowski mógł też pójść na łatwiznę i w stu procentach uruchomić już tylko rozmowę między widzami a aktorami, i w ten sposób zawiesić narrację. Nie, postępuje inaczej i wręcz intensyfikuje swój seans, próbując pogodzić dwie płaszczyzny odbioru tego, co rozgrywa się na scenie: z jednej strony dramy, z drugiej trwającego dialogu między postaciami, choć już bardziej poetyckiego, w powolnym tempie, obrazowanego ruchem i gestem. Znakomity pomysł, dojmujący rezultat.

Moroz: Teatr pytań o życie, teatr bardzo blisko życia, i blisko nas, widzów. Czy to ten teatr, którego dziś potrzeba nam najbardziej?

Skrzydelski: Zdecydowanie. Na taki stawiam teraz najbardziej.

Moroz: Nie sądzę, abym musiał mieć inne zdanie.

Ocena: 4 + / 6