Splendor, morał i kapelusz

O „Mizantropie”, premierze Teatru Narodowego w reżyserii Jana Englerta, rozmawiają Jakub Moroz i Przemysław Skrzydelski.

Moroz: Od czego by tu zacząć?

Skrzydelski: Zwykle taki wymowny, tym razem masz kłopot?

Moroz: Tak, niewiele przychodzi mi na myśl.

Skrzydelski: O, to już rozumiem. Ale to stan zupełnie naturalny. Można w niego popaść po każdej z ostatnich premier Teatru Narodowego i w przygnębieniu zadawać sobie pytania: dlaczego i po co zostało to wystawione?

Moroz: Akurat w kwestii przyczyn dyrektor Jan Englert, reżyser „Mizantropa”, wypowiedział się konkretnie.

Skrzydelski: Tak. Bo „Mizantrop jest o nas”. Słyszałem to fundamentalne zdanie. Rozumiem, że wynika z niego, że istnieją teksty klasyczne, które nie są o nas. Niech tak będzie. Pozostaje jednak pytanie: po co? Jak rozumiem, żeby po raz kolejny pokazać hipokryzję epoki, w której żyjemy. Nic nowego. Poza tym chyba już każdy zdążył zauważyć, że szef Narodowego, gdy tylko ma okazję coś uzasadnić, powtarza się niemiłosiernie.

Moroz: Jednak jest coś jeszcze. Mamy Rok Moliera. Co prawda właśnie się kończy, ale zawsze. Zatem bez dwóch zdań: ten spektakl musiał powstać, wszystko za nim przemawia.

Skrzydelski: Policytujmy się: obchodzimy również Rok Romantyzmu Polskiego. I co z tego?

Moroz: Przesadna złośliwość jak na rozmowę w Wigilię Bożego Narodzenia. Potrzeba konsensu i zrozumienia.

Skrzydelski: Nawet dla teatru niepotrzebnego, którego definicję idealnie ten „Mizantrop” wypełnia? No dobrze, więc zgoda i pojednanie. Mów, nawet jeśli nie wiesz, jak rozpocząć.

Przemysław Stippa (Oront), Robert Jarociński (Akast), Paweł Paprocki (Filint), Justyna Kowalska (Celimena), Beata Ścibakówna (Arsinoe), Hubert Paszkiewicz (Klitander), Edyta Olszówka (Elianta), Grzegorz Małecki (Alcest). Fot. Marta Ankiersztejn / Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego

Moroz: To może zacznijmy po bożemu, czyli od przestrzeni gry. Jest celowo skromnie, a nawet ascetycznie: kilka mebli i pianino. Natomiast ściany maleńkiej Sceny Studio emanują naprzemiennie różem, fioletem i błękitem, i wytartą starością. To scenografia brzydka, a brzydota spreparowana jest przez Martynę Kander z premedytacją. Unaocznia nam pozornie pełen splendoru, a w rzeczywistości nasączony złym gustem świat.

Skrzydelski: Englert w ten sposób odnosi się do trendów dominujących we współczesnej kulturze. Scenografia i - korespondujące z nią - kostiumy są elementem krytyki dzisiejszego schamienia, co zaznaczył reżyser w finale, kiedy rozbrzmiewa disco polo, choć w wersji delikatnej, takiej dającej do zrozumienia. Bo to przedstawienie, w którym dużo się daje do zrozumienia. A jakże.

Moroz: Ale zarówno scenografia, jak i kostiumy nawiązują także do baroku. Odnoszę jednak wrażenie, że to adres niekonsekwentny, jakby Englert zatrzymał się w pół drogi i nie bardzo potrafił rozstrzygnąć, czy chce kostiumu historycznego, czy współczesnego. Wyszło coś pomiędzy. Czasem tak można, ale w tym przypadku czułem się przytłoczony.

Skrzydelski: Dla każdego coś miłego. Ale à propos tego dawania do zrozumienia, jakże wymagającego. Delikatnie zauważę, że w jednej z pierwszych scen wyjątkowo nieprzekonywająco prezentują się Celimena (Justyna Kowalska) i Elianta (Edyta Olszówka) z papierowymi torbami ozdobionymi nazwą luksusowego sklepu odzieżowego, który swój szyld zaczerpnął od przydomka francuskiego dramatopisarza i który znajduje się przy ulicy obok Narodowego. Ta ulica zaś też się zwie Moliera. To taki dowcip sceniczny. Choć niegdyś na takie sytuacje reagowano zwrotem: reżyser ma pomysły.

Moroz: Czy to nie jest tak, że Englert uznał, że Molier broni się samą mocą swego słowa (w znakomitym zresztą przekładzie Jerzego Radziwiłowicza)? Jak na kameralny seans wydaje się to szlachetne, lecz tym razem się nie sprawdziło.
Wygląda na to, że wszystko, czego chce Englert, to pomoralizować. Przystroić się w szatki Cycerona, pożalić na upadek obyczajów, no i, rzecz jasna, gustów. Jego „Mizantropa” ogląda się niczym przegląd wdzięcznych fraz i ripost. Rzekłeś: dowcip sceniczny. Tak, bo to taka sobie niezobowiązująca zabawa.

Skrzydelski: Bo Englert deklaruje: „[…] po tym, co obecnie króluje w kulturze, czyli naszej »golonce z chrzanem«, ja mogę wreszcie zjeść ptysia”. A zatem to ptyś. Jednak przede wszystkim „Mizantrop” kryje zagadkę Alcesta (Grzegorz Małecki), którą wypada rozwiązać albo której przynajmniej wypada dotknąć. Od tego zależy interpretacja, a zatem i kształt inscenizacji. Kim zatem jest Alcest? Idealistą czy egoistą? Jak tak naprawdę ocenić jego postępowanie? Czy normalne jest, żeby ktoś przy pierwszym spotkaniu z drugim człowiekiem od razu mówił mu całą prawdę bez ogródek? W mikroskali to jeszcze do wytrzymania, ale wyobraźmy sobie makroskalę. Czy tak mogłyby wyglądać stosunki międzyludzkie? Może Alcest to niebezpieczny burzyciel społecznego porządku? Ma zbyt wygórowane oczekiwania wobec rzeczywistości, dlatego musi ponieść klęskę? A może po prostu nie potrafi zmienić realiów, więc za wszelką cenę potępia wszystkich w czambuł? Można nie lubić ludzi, lecz można kochać ludzkość i próbować ją ocalić. Alcest nienawidzi ludzi, a powinien nienawidzić ich wad. Taką diagnozę też można postawić. Jednak Englert nie stawia żadnej diagnozy. Zadowala się retoryką, i tyle.

Grzegorz Małecki (Alcest), Justyna Kowalska (Celimena). Fot. Marta Ankiersztejn / Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego

Moroz: Ale Alcest Grzegorza Małeckiego to postać dwuznaczna. Ma umiejętność obnażania bufonady w swoim otoczeniu. Dobitnie pokazuje to scena konfrontacji z Orontem (Przemysław Stippa). Jednak też nie jest człowiekiem samoświadomym ani spokojnym. Bywa skłonny do brutalności, co obrazuje moment wściekłej zazdrości wobec Celimeny (Justyna Kowalska).

Skrzydelski: Dla mnie rola Małeckiego to spore rozczarowanie. Po tym aktorze spodziewałem się więcej. Lecz jeśli nie dostał ciekawych wskazówek, to cóż miał uczynić? Poza tym odnoszę wrażenie, że trochę się broni, ucieka w zwiewną, wygodną komediowość, która pozwala mu bez problemu łapać kontakt z widzem. Małecki to umie. A ponieważ jeszcze niemal perfekcyjnie panuje nad wierszem, to trzyma ten atut jako wystarczający dowód na dobrze wykonane zadanie.

Moroz: Czy trochę nie przesadzasz? Moim zdaniem Małecki (w białej koszuli – pewnie dla odróżnienia od kolorowego zakłamania innych) i tak broni się najlepiej ze wszystkich wykonawców.

Skrzydelski: Niewątpliwie masz rację, redaktorze. Ale wobec Małeckiego mam oczekiwania wyższe niż przeciętne. I sądzę – niech będzie, że to intuicja – że ten aktor w Narodowym będzie się już tylko nudził. Udowodnił już naprawdę wiele i przed nim kolejny etap. Czy w TN czeka go coś więcej? Małecki potrzebuje ryzyka, tak jak każdy świetny aktor. A widziałeś ostatnio w Narodowym jakieś ryzyko? Każdy dobry czas ma swój kres, formuła się wyczerpuje, myślę, że Małecki to wie. Kiedyś grał jednocześnie Edka w „Tangu” Mrożka u Jerzego Jarockiego (2009) i skrajnie inną, intymną, psychologiczną rolę u Grażyny Kani (2012) w dramacie Neila LaBute’a „W mrocznym, mrocznym domu”, i trudno było uwierzyć, że to ten sam aktor. A dziś brak pomysłu na repertuar Narodowego skutkuje brakiem pomysłów na ważne role dla najważniejszych aktorów tej sceny. Nic tak w teatrze nie kręci jak zaskoczenie. A Jan Englert w swoich decyzjach już niczym nie zaskakuje. Pielęgnuje tylko sceniczne rzemiosło niczym wyjątkowy, tajemniczy ogród, do którego dzierży klucz jako jeden z ostatnich. To istota sprawy.

Moroz: W takim razie co powiedzieć o pozostałych aktorach?… Według mnie najsłabiej wypada Przemysław Stippa w wielkim, niczym ego Oronta, kapeluszu. Tu dopiero nie ma śladu dłuższej pracy nad postacią, co skutkuje wyłącznie obrazem urażonego pyszałka. Za to jakąś intrygującą dwuznaczność odnajduję u Pawła Paprockiego. Jego Filint początkowo wydaje się życzliwym marzycielem, pełnym delikatności i troski, potem jednak ujawnia się w nim skrywana zawiść.

Skrzydelski: Ale to chyba dobrze, bo tak jest w tekście?

Moroz: Zupełnie nie przekonuje mnie za to Celimena Justyny Kowalskiej. Aktorka chce nadać swej postaci paradoksalne cechy: ciepła i wyrachowania, a jednak robi to zbyt oczywistymi środkami.

Skrzydelski: Miałem dokładnie to samo odczucie. Jak widzisz, zgadzamy się. Sam chciałeś w ten piękny dzień się zgadzać.

Moroz: Wynudziłem się potwornie w trakcie tego wieczoru. Ale też z powodu jakiegoś nieokreślonego, lecz wyczuwalnego deficytu swobody na scenie. Wysilone to wszystko, pozbawione skali, miary, pozostawiające mnie z przekonaniem, że lepiej „Mizantropa” uważnie przeczytać, niż męczyć się jedynie po to, by dowiedzieć się tego, co mogłoby być brykiem z Moliera.

Skrzydelski: Wycieczki szkolne zapewne się zadowolą.

Moroz: Zauważ, że w ciągu dwóch ostatnich sezonów widzieliśmy kilka molierowskich realizacji i żadna z nich nie okazała się udana. Czy Molier jest dziś za trudny?

Skrzydelski: Nie wiem, czy aż tak dużo widzieliśmy. Pamiętam dwie wersje „Don Juana” – Mikołaja Grabowskiego, a później Radosława Rychcika. Ale tak, ogólny wniosek brzmi: Molier czeka na swojego nowego odkrywcę. W każdym razie Narodowy nadal przechowuje w repertuarze „Tartuffe’a” w reżyserii Jacques’a Lassalle’a (2006), może zatem warto powrócić do dawniejszych wzorców?

Moroz: Oj, nie zaczynaj znów wspominek!

Skrzydelski: To tak na koniec roku zbiera mi się na porównania.

Moroz: Błagam, nie grzęźnij w opowieściach w stylu: „za moich czasów”. Skończysz jak Alcest.

Skrzydelski: Więc zamiast w przeszłość spoglądam w przyszłość.

Moroz: I co dostrzegasz?

Skrzydelski: W tym momencie istotne święta. Zatem nie zawracajmy już ludziom głowy sprawami tak błahymi jak teatr.

Moroz: Nie zamierzam. Pędzę po ostatnie zakupy.

Skrzydelski: Byle nie na ulicę Moliera.

Ocena: 2 / 6