Jednym z najważniejszych wydarzeń tegorocznego 33. Festiwalu Mozartowskiego w Warszawie, organizowanego przez Warszawską Operę Kameralną (WOK), było wykonanie słynnego „Requiem” KV 626 Wolfganga Amadeusza Mozarta w nowym opracowaniu maestro Howarda Armana, brytyjskiego muzykologa, kompozytora i dyrygenta.

Koncert, który odbył się 21 czerwca br., to druga prezentacja ostatniego dzieła genialnego kompozytora podczas tegorocznego festiwalu - kilka dni wcześniej publiczność wysłuchała kanoniczną wersję tej mszy żałobnej w opracowaniu Franza Xaviera Süssmayra. Oba koncerty poprowadził maestro Adam Banaszak, kierownik muzyczny orkiestry Musicae Antiquae Collegium Varsoviense (MACV). MACV towarzyszyła Zespołowi Wokalnemu Warszawskiej Opery Kameralnej, przygotowanemu przez Krzysztofa Kusiela-Moroza, oraz solistom, którymi podczas drugiego koncertu byli: Katarzyna Hołysz - sopran, Marta Wryk - mezzosopran, Krystian Adam Krzeszowiak - tenor oraz Remigiusz Łukomski - bas.

Dr hab. Alicja Węgorzewska-Whiskerd, dyrektor WOK, wskazuje, że corocznie „Requiem” jest żelazną pozycją Festiwalu Mozartowskiego.

„Oczekują od nas tego rzesze naszych słuchaczy. To najbardziej oblegana frekwencyjnie pozycja festiwalu. Alternatywne podejście Howarda Armana do Requiem nie wynika z kwestionowania zakończenia süssmayrowskiego, ale z podejścia muzykologicznego i przekonania, że Süssmayr być może popełnił błędy, komponując zakończenie utworu i że nie jest ono zgodne ze sztuką mozartowską. Rozmawialiśmy z dyrektorem Banaszakiem o tym, że można by wykonać Requiem Süssmayra [Süssmayr także skomponował Requiem - red.] i zderzyć je z kompozycją Mozarta” - mówi Alicja Węgorzewska-Whiskerd.

Podczas koncertu wśród publiczności obecny był Howard Arman.

„Cieszę się, że Howard Arman do nas przyjechał, że podpisuje się w całości pod tym, co zrobiliśmy. W przyszłym roku chciałabym powtórzyć to wykonanie, może je zarejestrować, i zaprosiłam właśnie Howarda Armana, żeby poprowadził wtedy swoją wersję Requiem” - dodaje dyrektor Węgorzewska-Whiskerd.

„Requiem” KV 626 Wolfganga Amadeusza Mozarta jest dziełem nieukończonym, kompozytor zmarł w 1791 roku, kiedy pracował nad tą kompozycją. Jej pierwszej redakcji i dopisania brakujących części na zlecenie Konstancji, wdowy po Mozarcie, podjęło się kilku kompozytorów. Ostatecznie dokończył tę mszę żałobną uczeń i współpracownik Mozarta - Franz Xaver Süssmayr. Przyjmuje się, że „Lacrimosa” jest ostatnią częścią skomponowaną przez Mozarta, dalsze części napisał już Süssmayr.

Już w XIX wieku zaczęły jednak powstawać inne warianty opracowania nieukończonego arcydzieła. Wiosną tego roku wydawnictwo Carus Verlag zaprezentowało najnowszą propozycję autorstwa Armana. W jego wersji zwracają uwagę pomysły związane z nowym kształtem akompaniamentu i rozwiązań harmonicznych w części „Lacrimosa”. Całkowicie dopisane zostało polifoniczne „Amen” - zwieńczenie sekwencji, które Süssmayr pominął.

Howard Arman zaznacza, że w wypadku „Requiem” de facto mamy do czynienia z dwoma dużymi dziełami.

„Pierwsze z nich zawiera to, co Mozart skomponował, jednak w wielu miejscach tylko w zarysie, w szkieletowej formie. Musimy to zinterpretować i ubrać muzycznie. Tam, gdzie nie skomponował niczego, zrobili to za niego inni, ponieważ wszyscy byli zgodni, że Requiem powinno być skończone. W świat poszło jako hybryda - oryginalna część Mozarta i część, którą dopisał Süssmayr. Od tego momentu ta historia nie ma końca - do dzisiaj nie wiemy, czy ma być wykonywane jako dzieło skończone, czy inaczej podchodzić do części Mozarta i tej drugiej” - wyjaśnia Arman.

Podkreśla, że do pracy nad „Requiem” podszedł w sposób krytyczny.

„Wykorzystałem wszystko, co wiemy o Mozarcie i jego metodach komponowania. To była detektywistyczna praca, bo nie chciałem miksować Mozarta i Süssmayra, dlatego sam napisałem brakujące części. Poprawianie Süssmayra nie miałoby sensu. Okazało się, że było to bardzo dobre podejście” - ocenia Arman.

Kompozytor dodaje, że obecnie przy rekonstrukcji utworów można też korzystać z nowych możliwości, które daje technika. Na przykład dzięki analizie atramentu, można ustalić, co bezsprzecznie napisał Mozart.

Maestro Adam Banaszak podkreśla, że wersja „Requiem” autorstwa Armana jest „fascynująca, frapująca i bardziej mroczna od tej Süssmayra”.

„Arman, poza jednym wyjątkiem, czyli fugą Amen, której absolutnie brakuje w wersji Süssmayra - zgodnie ze standardami komponowania w XVIII wieku niemożliwym jest, aby Mozart z niej zrezygnował, zresztą zachowały się jego szkice tej części - nie zmienia partii wokalnych solistów i chóru, i w sposób bardzo przemyślany i konsekwentny, dokonuje rewizji orkiestracji” - zaznacza dyrygent.

Banaszak uzupełnia, że w wersji Armana widać „ogromny szacunek” zarówno do muzyki Mozarta, jak i Süssmayra, czego, jeśli chodzi o wkład Süssmayra w tę kompozycję, czasem brakuje w różnych opracowaniach.

„Zmiany Armana są tak logiczne, że moglibyśmy postawić tezę, iż tak mogłoby brzmieć Requiem, gdyby Mozart je dokończył” - wskazuje Banaszak.

Dodaje, że był ogromnie ciekaw wersji Armana, ponieważ istnieje kilkadziesiąt wersji tych części „Requiem”, których nie skomponował Mozart.

„To jeden z najbardziej enigmatycznych utworów w dziejach muzyki. Ulegając mitowi, że kompozytor tworzył tak naprawdę mszę żałobną na własny pogrzeb, często zapominamy, że w praktyce mamy do czynienia z dziełem niekompletnym i nieskończonym, a wersja, którą tworzył najpierw Joseph Eybler, a później Süssmayr, nie musi być uznana za ostateczną” - mówi Banaszak.

Przyrównuje też powstawanie „Requiem” do rozgrywki szachowej.

„W którymś momencie gry, kiedy kończy się gra środkowa i zaczyna się zbliżać końcówka rozgrywki, możliwości ruchów robi się coraz mniej, a wytrawny szachista jest w stanie przewidzieć, jakie powinny być dalsze ruchy. Rozgrywkę rozpoczął Mozart w roku 1791. Czy jednak jego koncepcja, w jaki sposób rozwinęłaby się ta gra, jest definitywna i ostateczna? Z całą pewnością nie. Ale może tutaj chodzi o samo podziwianie piękna gry i piękna tej niezwykłej szachowej partii” - podsumowuje dyrygent.

33. Festiwal Mozartowski zakończy 30 czerwca Mozart Night - Wielka Gala Finałowa pod hasłem „Mozart versus Salieri” w stołecznym Teatrze Polskim. Melomani wysłuchają kompozycji tych dwóch rywalizujących ze sobą - za życia i po śmierci - twórców, jak głosi czarna legenda uwieczniona w filmie „Amadeusz” Miloša Formana.

„Poszliśmy trochę za ciosem, w zeszłym roku gala finałowa była poświęcona Marii Callas i przypuszczeniom, które role operowe mogłaby zaśpiewać, chociaż nie wykonywała tych partii. W tym roku będzie to pojedynek między Mozartem a Antonio Salierim, chociaż nie wiemy, czy pokazany w filmie konflikt między tymi kompozytorami, jest prawdziwy. Chcemy pokazać geniusz tego drugiego, który może nie był w swoich czasach tak popularny jak Mozart, ale był wspaniałym kompozytorem. Chcemy oddać mu pewnego rodzaju hołd” - zaznacza dyrektor Alicja Węgorzewska-Whiskerd.

Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791) to jeden z najwybitniejszych kompozytorów w historii światowej muzyki. W roku 1761 skomponował pierwszy utwór - „Menuet i Trio” KV 1. Jako „cudowne dziecko” koncertował ze swoim ojcem, Leopoldem, po całej Europie, by w dorosłym wieku osiąść najpierw w Salzburgu, jako kompozytor nadworny tamtejszego arcybiskupa, a następnie przenieść się do Wiednia, gdzie tworzył jako niezależny kompozytor.

Skomponował ponad 40 symfonii, kilkadziesiąt koncertów fortepianowych, skrzypcowych, fletowych i na inne instrumenty solowe z towarzyszeniem orkiestry, blisko 20 mszy (w tym „Requiem”) oraz inne utwory muzyki kościelnej, przeszło 20 oper, które do dziś znajdują się w repertuarze wszystkich teatrów operowych świata. Mozart napisał również wiele utworów kameralnych, solowych oraz o charakterze rozrywkowym (tańce, divertimenta, serenady).