Rezydencja krytyków V4@Theatre, w ramach Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Nitrze. Pisze Barbara Pitak-Piaskowska z Nowej Siły Krytycznej.

Tegoroczna rezydencja dla młodych krytyków teatralnych w Nitrze była inna niż wszystkie dotychczasowe. Rzecz jasna powodem tego stała się pandemia koronawirusa, która w pewnym stopniu pokrzyżowała plany zarówno uczestników rezydencji, jak i organizatorów festiwalu Divadelná Nitra 2020. Przez długi czas bowiem trwaliśmy w przekonaniu, że całość – mimo trudnej sytuacji epidemiologicznej – odbędzie się (z zachowaniem wszelkich środków ostrożności) w klasycznej formie na miejscu, a w ramach festiwalowego tygodnia rezydenci będą uczestniczyć w spotkaniach i dyskusjach z tak znamienitymi historykami i teoretykami teatru, jak Stefan Tigges (Niemcy) i Darko Lukić (Chorwacja/Niemcy).

Tak się jednak nie stało. Coraz bardziej komplikujące się i niepewne warunki epidemiczne – zarówno na Słowacji jak i w Polsce, Czechach czy na Węgrzech – sprawiły, że organizatorzy rezydencji niemal w ostatniej chwili zdecydowali o przeniesieniu jej on-line. I wielkie dzięki im za to. Mogli bowiem, z uwagi na szereg utrudnień, odwołać tegoroczną edycję zrzucając wszystko – skądinąd słusznie – na szalejącego wirusa. Finalnie organizatorom, wykładowcom i uczestnikom udało się spotkać w formie zdalnej, każdy z innego miejsca w Europie. Wspólnie celebrowaliśmy święto teatru, jakim jest coroczny festiwal w Nitrze, chociaż z uwagi na pandemiczne warunki było to dla nas niecodzienne, acz pouczające doświadczenie.

Od 24 września do 1 października uczestnicy rezydencji obejrzeli nagrania spektakli pierwotnie znajdujących się w programie festiwalu, odbyli warsztaty i spotkania, które prowadzili Stefan Tigges i Darko Lukić, rozmawiali z artystami oraz kuratorami. Wszystko rzecz jasna odbyło się na internetowych łączach.

Muszę w tym miejscu zaznaczyć, że lista przedstawień, które obejrzeliśmy różniła się od tego, co ostatecznie zostało zaprezentowane w rzeczywistości. Organizatorzy musieli bowiem na bieżąco mierzyć się z komplikacjami związanymi z epidemią, które skutkowały tym, że wielu artystów nie mogło dotrzeć do Nitry. Tym samym, praktycznie z dnia na dzień zapraszano i organizowano występy innych teatrów z różnych części kraju w miejsce planowanych. Dodatkowo w trakcie trwania tego wydarzenia słowacki rząd zmienił zalecenia dotyczące ilości osób na widowni, co sprawiło, że w festiwalu wzięło udział dużo mniej osób niż zakładano.

W ramach codziennych internetowych dyskusji omówiliśmy sześć spektakli. Otwarciem było „Ľúbim ťa a dávaj si pozor” teatru NUDE z Bratysławy w reżyserii Veroniki Malgot i Lýdii Ondrušovej. To performatywne wydarzenie było opowieścią o tym, co znaczy w dzisiejszym świecie być kobietą i matką jednocześnie. Jakie niesie to ze sobą konsekwencje. Ten zlepek kilku scen, dziejących się w różnych miejscach opuszczonego budynku, gdzie świadkami wydarzeń są widzowie, jest kolejną próbą zbadania przez NUDE różnych aspektów kobiecego życia. U podstaw prezentowanej perspektywy leży kolektywna praca wszystkich członkiń zespołu, podczas której udało się wydobyć „czysto performatywne” momenty. Niezwykle ciekawy i zaskakujący jest tutaj także aspekt zmienności, bo polifonia głosów wnet okazuje się być scenicznym monologiem.

Przedstawienie „Kacírske eseje” Studia Hrdinů z Pragi powstało na podstawie książki Jana Patočki „Eseje heretyckie z filozofii dziejów”. Skupia się na ostatnich miesiącach życia filozofa, począwszy od jego zaangażowania w ruch Karty 77, po śmierć odniesioną w wyniku brutalnych przesłuchań prowadzonych przez aparat ochrony państwa. Nie jest to biograficzny dramat, lecz mocno zakorzeniona w rzeczywistości wypowiedź, która stawia pytanie o naturę władzy i wpływ historii na teraźniejszość. Reżyser Miroslav Bambušek w taki sposób prowadzi narrację, że w nieuchwytnym momencie rozmywają się granice między tym, co kiedyś a teraz, między rokiem 1977 a współczesnością. Wreszcie, wielowątkowa struktura zaprasza do rozważań na temat środkowoeuropejskiej tożsamości – także aktualnej – bo myślenie o przyszłości wymaga czasem spojrzenia wstecz.

W podobne tony uderza spektakl „Dnes večer nehráme” z Teatru Narodowego w Bratysławie, będący efektem współpracy całego zespołu aktorskiego pod reżyserską opieką Jiříego Havelka. Powstał z okazji trzydziestej rocznicy Aksamitnej Rewolucji, to coś na kształt dokumentalno-fikcyjnego kabaretu, w którym granice między historią a teraźniejszą znów zostają zatarte. Reżyser wykorzystał wspomnienia starszych aktorów, Emílii Vášáryovej i Emila Horvátha, zderzył je z brakiem tego typu doświadczeń u dużo młodszych artystów, jednocześnie uwypuklając odwieczny problem różnicy pokoleń.

Slovenské komorné divadlo z Martina dało możliwość zetknięcia się z niezwykle rzadko wystawianym renesansowym dramatem Pavela Kyrmezera „Komedia česká o Bohatci a Lazarovi” w reżyserii Lukáša Brutovskiego. Napisany ponad czterysta pięćdziesiąt lat temu tekst, inspirowany Biblią, porusza temat moralności i etyki, jednocześnie demaskując dumę i egoizm tych, którzy wierzą w moc pieniędzy i podporządkowują im w życiu wszystko. Zachowując język oryginału i wykorzystując współczesną scenografię (lśniący sceniczny podest, mikrofon, konfetti i tym podobne elementy) Brutovský obnaża nierówności społeczne, traktując je jako najbardziej palące kwestie współczesnego świata – globalnej wioski i kapitalizmu – jednocześnie stawiając w ich centrum tytułowego bogacza niczym mistrza ceremonii.

Motyw nierówności, choć w zgoła innym wymiarze, pojawia się również w spektaklu „Norma” Divadlo Pasáže z Bańskiej Bystrzycy z udziałem niepełnosprawnych aktorów, który wyreżyserowała Monika Kováčová. Ta grupa jest jedyną na Słowacji, która regularnie angażuje niepełnosprawne intelektualnie osoby, podkreślając w ten sposób, że zarówno globalna jak i lokalna społeczność nie składa się wyłącznie ze zdrowych jednostek, równych sobie pod względem etnicznym, religijny, seksualnym czy ekonomicznym. W przedstawieniu biorą udział niepełnosprawni różnej płci i w różnym wieku, którzy toczą dyskusje o tym, co dla nich ważne w życiu, czego pragną, o czym marzą, wreszcie, jak chcieliby być postrzegani przez społeczeństwo. Pytają o to, czym jest norma? Jakie są normy? Gdzie pośród nich jesteśmy my/oni? Zapadła mi w pamięć niezwykle czysta i przejrzysta forma widowiska, która zapewne wspomagała utrzymanie scenicznej dyscypliny. Całość prowokuje widza bezkompromisową uczciwością przywodzącą na myśl problem współczesnych form teatru i ich potraktowanie jako przestrzeni konstytuującej nowy rodzaj scenicznej demokracji.

Inscenizacja tekstu „Samotność pól bawełnianych” Bernarda-Marie Koltèsa w opracowaniu Martina Hodoňa, jednocześnie reżysera, zamyka listę obejrzanych przez rezydentów V4@Theatre spektakli. Teatr GAFFA z Bratysławy przygotował „V samote” jako niezmiernie intymne przedstawienie, oparte nie tyle na słowie, co na ruchu i ciele aktora. W ciemnej, niczym nieobciążonej przestrzeni dochodzi do spotkania dwóch ludzi. Początkowo tajemniczy, wielogłosowy, wręcz melodyjny tekst zamienia się w rozmowę o pożądaniu i władzy, zależności i potrzebie dominacji. „V samote” jawi się jako zuniwersalizowany, ucieleśniony i rozedrgany emocjonalnie dialog między Faustem a Mefistem, przy czym do końca nie jest jasne, kto tutaj jest demonem a kto ofiarą.

Divadelná Nitra 2020 i rezydencja dla młodych krytyków V4@Theatre były wyjątkowe. Oprócz szerokiego spektrum teatralnych form, momentami silnego politycznego przekazu, a także prób zdefiniowania tożsamości (kulturalnej, politycznej, historycznej, ekonomicznej, płciowej) oba wydarzenia udowodniły, że w płynnym współczesnym świecie prawdziwie ważny jest tak naprawdę moment spotkania, którego ostatecznie – i na szczęście – koronawirus nas nie pozbawił.

***

Rezydencja krytyków V4@Theatre, w ramach Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Nitrze, 24 września – 1 października 2020

Barbara Pitak-Piaskowska – doktor nauk humanistycznych, teatrolożka i kulturoznawczyni. Autorka książki „Amerykański musical teatralny i filmowy w zwierciadle groteski”, członkini Polskiego Towarzystwa Badań Teatralnych oraz stały współpracownik Centrum Badań nad Teatrem Muzycznym Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.