Amerykański historyk emigracji zadał mi raz nastepujace pytanie: „Dlaczego pamiętacie o Helenie Modrzejewskiej? Przecież nie było jeszcze filmu gdy występowała i nikt nie wie jaka to była aktorka, dobra czy zła, nikt nie może zobaczyc jej kreacji scenicznych.” Myśląc nad odpowiedzią i mitem wielkiej Polki, kultywowanym w kraju i zagranicą, powiedziałam, ze Modrzejewska to mit – jako patriotka i aktorka – pisze Maja Trochimczyk.
fot. Jan Mieczkowski/ mat. ze zbiorów Biblioteki Narodowej
Przecież istnieje w setkach zdjęć pozowanych w kostiumach ze sztuk, jak kameleon zmieniając sie z postaci w postać. Istnieje w setkach wspomnień emigrantów i znajomych. Dlaczego jest w Ameryce Szczyt Modrzejewskiej, i jej imienia wodospad, i kanion, i kilka teatrów? Owa legendarna aktorka szekspirowska wyemigrowała do USA w latach 1870-tych, tam nauczyła się angielskiego, i rozpoczęła intensywne tournee. Do dziś jest wzorem sukcesu dla wszystkich polskich emigrantów. Powstało wiele organizacji jej imienia, m. in., od 1971 r. działa w Kalifornii Klub Kultury im. Heleny Modrzejewskiej, który zorganizował wiele projektów poświęconych propagowaniu wiedzy i pamięci o swojej patronce.
W klubie odbywały się wykłady na jej temat – pierwszy wygłosił Roman Makarewicz w latach 1970-tych a najnowszy Prezes Maja Trochimczyk – w Laguna Art Museum podczas wystawy rękopisu bajki Modrzejewskiej w marcu 2019 r. Organizowano wycieczki do muzeum Modrzejewskiej w posiadłości Arden (obecnie Historyczny Dom Heleny Modrzejewskiej, własność hrabstwa Orange), przedstawienia teatralne w tym premiery sztuk Ewy Boryczko w 2012 r. i Marty Ojrzyńskiej w 2019 r. Odbyły sie pokazy filmów, w tym światowa prapremiera filmu dokumentalnego Modjeska: Woman Triumphant Barbary Myszyńskiej w 2009 roku.
Powstały nawet plany pomników, nigdy nie zrealizowane. Miały upamiętnić obecność gwiazdy w południowej Kalifornii i jej wkład w kulturę świata. Pierwsze szkice pomnika Modrzejewskiej zostały stworzone przez jednego ze współzałożycieli naszej organizacji, oryginalnego rzeźbiarza i artystę, Stanisława Szukalskiego (1893-1987). Jego projekty z lat 1950-tych przedstawiają Modrzejewską w pozie tancerki flamenco, trzymającej koronę i serce nad zarysami Kościoła Mariackiego w Krakowie. Juz w 1955 roku, poprzednik Klubu, Teatr im. Modrzejewskiej (Modjeska Players), zalozony przez pozniejszego inicjatora Klubu, aktora-rezysera Leonidasa Dudarew-Ossetynskiego (1910-1989) propagował ideę budowy pomnika Modrzejewskiej wg. projektu Szukalskiego w Hollywood. Niestety nic z tych planów nie wyszło.
W latach 1980-tych Klub zlecił innemu rzeźbiarzowi, Tomaszowi Misztalowi (ur. 1957) zaprojektowanie nowego pomnika, który miał zostać umieszczony w Newport Beach, gdzie Modrzejewska spędziła ostatnie lata swojego życia. Misztal przedstawił dwa projekty w formie rysunków i modeli, jeden na podstawie portretu Modrzejewskiej autorstwa Ajdukiewicza a drugi ukazujący aktorkę w bogato zdobionym kostiumie scenicznym. Poczyniono znaczne postępy w uzyskaniu niezbędnych pozwoleń na budowę. Jednak projekt nigdy nie został ukończony z powodu narastających przeszkód administracyjnych i braku wystarczającego dofinansowania. Po reaktywowaniu pomysłu w 2011 roku, Misztal dokończył głowę rzeźby w glinie, ale pomnika nie zbudowano. Wypada tu przypomnieć, że nasza gwiazda ma jeden pomnik w Kalifornii, w parku w Anaheim, odsłonięty w 1955 roku, projektu Eugen Maier-Krieg, w kostiumie Marii Królowej Szkotów. Poniewaz jest nie z marmuru ale z cementu, trochę się kruszy i musi być regularnie odnawiany.
Wielokrotnie wykonywano w Klubie sztuki o Modrzejewskiej. W dniu 22 maja 1993 roku sztukę Kazimierza Brauna Helena: Rzecz o Modrzejewskiej, zagrała Maria Nowotarska z Toronto. W 2011 roku do Klubu zawitała aktorka Ewa Boryczko, ze sztuką jaką sama napisała i wyreżyserowała, Modjeska! The Artist’s Dream. Występ odbył się w Bowers Museum w Santa Ana. Fragment spektaklu Boryczko zagrała też na uroczystym balu rocznicowym 40-lecia Klubu w lutym 2012 r. Dodatkową atrakcją jej występów były repliki autentycznych kostiumów Modrzejewskiej, odtworzonych na podstawie jej portretów i zdjęć, wypożyczonych na tę okazję z prywatnej kolekcji.
W dniu 19 maja 2019 roku odbyła się światowa premiera nowej sztuki Helena napisanej przez Martę Ojrzyńską jako monodram, w którym aktorka wystąpiła sama w Magicopolis, Santa Monica. Oprocz akcji scenicznej, sztuka wykorzystywała tez ciekawe fragmenty wideo, a projekcję świetlną przygotował znakomity Bartosz Nalazek. Jak napisała autorka-aktorka: „Spektakl Helena to opowieść o kobiecie wybitnej, wyzwolonej, pięknej, odważnej, o wielkich ambicjach. Artystce, która jako pierwsza polska aktorka w XIX wieku wyjechała za granicę i odniosła oszałamiający sukces. To opowieść o sztuce, trudnym życiu rodzinnym, walce o przetrwanie, ogromnej determinacji, sukcesie, miłości, ale też wielkiej samotności i tęsknocie.” Ojrzyńska kontynuowała swe refleksje: “Próbuję sobie odpowiedzieć na pytanie, kim byłaby dzisiaj tak wielka aktorka i jak jej droga artystyczna potoczyłaby się w dobie telewizji, filmu, i portali społecznościowych. Czym dziś jest zawód aktora i jakie stawia przed nami wyzwania. Zmierzam się z szekspirowskimi monologami granymi przez Modrzejewską, dzięki którym odniosła tak olbrzymi sukces w Anglii i Ameryce. Przyglądam się jak postrzegana jest Modrzejewska w Kalifornii, a jak jej historia i dorobek funkcjonują w Polsce”.
W 2010 roku, aby upamiętnić swoją patronkę Helenę Modrzejewską z okazji stulecia jej śmierci oraz uhonorować osiągnięcia wybitnych artystów scen polskich, zaproponowałam ustanowienie dorocznej nagrody za zasługi dla kultury polskiej w dziedzinie aktorstwa, tj. Nagrodę im. Heleny Modrzejewskiej (Modjeska Prize). W październiku 2010 r. pierwszą nagrodę otrzymał aktor Jan Nowicki. W 2011 roku nagrodę otrzymali ex aequo aktorzy Anna Dymna (w Krakowie) i Marian Dziędziel (w Los Angeles). W 2012 roku laureatką została Barbara Krafftówna, od wielu lat w Kalifornii promująca teatr absurdu Gombrowicza i Witkacego. Prezentacji dokonano na otwarciu Festiwalu Filmów Polskich w Los Angeles, a aktorka wystapila w Klubie w zestawie krótkich monodramów. Napisała list z podziękowaniem: „ „
W 2013 r. Nagrodę im. Modrzejewskiej nietypowo otrzymał reżyser i scenarzysta, Ryszard Bugajski. Po przerwie, w 2018 roku Klub uhonorował Nagrodą im. Heleny Modrzejewskiej gwiazdę filmu Jadwigę Barańską – od wielu lat Honorowa Członkinie Klubu. W 2019 r. nagrodę przyznano dwóm aktorkom emigracyjnym z Teatru Polskiego w Toronto – Agacie Pilitowskiej i Marii Nowotarskiej. Zarzad podkreślił ich zasługi promowania teatru polskiego w USA i Kanadzie. Za rok 2020 nagrodę wręczono Andrzejowi Sewerynowi najpierw wirtualnie (styczeń 2021) a potem osobiscie – prezentowała jąWiceprezes Katarzyna Smiechowicz podczas Festiwalu Filmowego w Gdyni (wrzesień 2023). Poniewaz w tym czasie Seweryn wyglaszal bardzo kontrowersyjne opinie polityczne, wielu czlonkow Klubu protestowało – jak większość Polonii, Klubowicze to patriotyczny elektorat Prezydenta Trumpa, o czym Polacy wydają sie nie wiedzieć, oszołomieni propagandą globalistycznych mediow. Jednak Nagroda im. Modrzejewskiej (wielkiej patriotki!) jest za sztukę nie politykę, a Seweryn pięknie opowiadał o swej karierze teatralnej w długim wywiadzie opublikowanym w Albumie 50-lecia Klubu Kultury im. Heleny Modrzejewskiej w 2021 r. (red. Maja Trochimczyk, Elżbieta Kanska, Elżbieta Trybus, album jest dostępny w formacie PDF).
Z okazji 50-lecia Klubu w 2021 roku przyznano dwie nagrody, dla aktora działającego na emigracji i dla gwiazdy teatru z Polski. Nagrody otrzymali Beata Poźniak (osobiście) i legendarny Jan Englert (wirtualnie). Englert przyjechał po nagrodę do Kalifornii na jesieni 2022 r. wraz z żoną Beatą Scibakowną. Wystąpili w intensywnie dramatycznej interpretacji fragmentów z Kwiatów polskich Juliana Tuwima z doskonale dobrana muzyka Chopina (Prof. Wojciech Kocyan). Spektakl potwierdził mistrzowskie talenty obojga aktorow, a angielskojęzyczni widzowie mieli do dyspozycji przekład tekstów pióra Mai Trochimczyk. Przedstawienia odbyły sie w Beverly Hills Public Library i w Amfiteatrze Jaskolka w Vista obok San Diego. W lutym 2023 r. Nagrody im. Modrzejewskiej za rok 2022 wręczono dwojgu kalifornijczykom, Markowi Proboszowi i Katarzynie Śmiechowicz. Probosz, to wybitny aktor, który odniósł wiele sukcesów nazbierał szereg nagród, m.in. w jednoaktowych, w tym monodramie o bohaterskim Rotmistrzu Pileckim i dramacie Norwid Kazimierza Brauna, wykonywanym w finezyjnym duecie-dialogu z pianista Lukaszem Yoder. W ich spektaklu muzyka, czasem ograniczona do jednej frazy, „rozmawia” z aktorem w niesamowitym przykładzie jedności sztuk – dźwięku, słowa, akcji i obrazu... Nagroda dla Pani Smiechowicz, od czerwca 2022 r. wiceprezes Klubu, była krytykowana ze względu na drugoplanowe role aktorki, głównie w komediach. Kunszt aktorski to także umiejętność grania w zespole – a błyskotliwość Smiechowicz wyraża sie w rolach typu wdzięcznej i dowcipnej „subretki” rodem z commedia dell'arte. Ponadto tę nagrodę przyznano na długo przed zaproszeniem Pani Smiechowicz do zarzadu. No ale, jak wiadomo Polacy lubią narzekać i krytykować.
We wrześniu 2024 roku 82-letni Janusz Gajos odebrał nagrodę za rok 2023 od Prezes Klubu podczas przeglądu swoich filmów w Warszawie. Jako symbol komunistycznej kultury, czyli „Janek” w propagandowym, pro-Sowieckim serialu Czterej pancerni i pies, Gajos byl ostro krytykowany przez konserwatywnych, antykomunistycznych reprezentantów Polonii. Niezależnie od politycznych kontrowersji niektórych laureatów, cenimy ich kunszt aktorski, nie poglądy. Gajos jest mistrzem sceny i ekranu; to legenda polskiej kultury. Zatem na nagrodę, od mało znanego klubiku znad Pacyfiku na pewno zasluguje. Jest raczej odwrotnie, to dla nas wielki honor, ze gwiazdor zgodził sie te nagrode przyjac.
Powracajac do aktorów, których Kalifornijczycy kochają, Nagrody im. Modrzejewskiej za rok 2024 otrzymali Piotr Adamczyk (osobiście w Beverly Hills) i Danuta Stenka (na nią wciąż czekamy). Publiczność kalifornijska poprzednio podziwiała ich talenty w filmie Jerzego Antczaka Chopin. Pragnienie miłości, w którym Adamczyk wirtuozowsko wcielił się w Chopina a Stenka żywiołowo zagrała intensywną George Sand. Zatem powstal pomysl aby Nagrodę im. Modrzejewskiej zaprezentować obojgu aktorom tego filmu. Niestety harmonogram występów teatralnych nie pozwolił na przyjazd gwiazdy Teatru Narodowego do Los Angeles. Zamiast dwojga aktorow, podczas uroczystości spotkaliśmy 96-letniego reżysera filmu, Jerzego Antczaka, Honorowego Członka Klubu i laureata Złotej Nagrody za rok 2024. Elementem artystycznym stało się odczytanie fragmentów powieści Antczaka Serce Chopina, czyli węzeł gordyjski, nad którą autor pracował od prawie 70 lat. W recytacji brali udział Jerzy Antczak, Piotr Adamczyk i Katarzyna Śmiechowicz. Gwoździem programu był dialog dwóch laureatów, aktora i reżysera, wypełniony anegdotami z planu Chopina, wspomnieniami współpracy i refleksjami o pracy w teatrze i filmie.
Podczas prezentacji Konsul Mateusz Gmura odczytał list z gratulacjami od Konsul Generalnej Pauliny Kapuścińskiej, która napisała o aktorach: „Oboje stworzyli wybitne i niezapomniane role w dziele filmowym Pana Jerzego Antczaka Chopin. Pragnienie miłości, gdzie jakże zacnie i przekonująco wcielili się w postacie George Sand i Fryderyka Chopina. Zarówno Panią Danutę Stenkę, jak i Pana Piotra Adamczyka znamy oczywiście z wielu innych wspaniałych kreacji filmowych, jak i teatralnych. Z tego miejsca chcę podziękować zarówno im obojgu, jak i Mistrzowi Jerzemu Antczakowi za rozsławianie polskiej kultury na świecie oraz za sposobność, jaką dają oni w ten sposób każdorazowo Polonii do umacniania narodowej tożsamości oraz do uczestniczenia we wspaniałej polskiej kulturze poza granicami naszej Ojczyzny. Klubowi Kultury im. Heleny Modrzejewskiej w Los Angeles pragnę przekazać wyrazy mojego najwyższego uznania za wieloletnią działalność na rzecz propagowania polskiego dziedzictwa w Stanach Zjednoczonych.”
Konsulat RP w Los Angeles objął nad wydarzeniem patronat honorowy oraz stał się jego głównym sponsorem, obok Centrum Polskiego w Los Angeles. Prezentacje Nagród im. Heleny Modrzejewskiej stały się najważniejszym publicznym wydarzeniem Klubu – z patronatem honorowym i grantami Konsulatu RP, grantami Polish Center in Los Angeles i innych fundatorów. Imprezom często towarzyszą listy z gratulacjami od przedstawicieli lokalnego rządu (Senat Stanu Kalifornia, Hrabstwo Orange, Hrabstwo i Miasto Los Angeles). oraz obszerna prasówka w mediach polskich i polonijnych. Osobiste spotkania z gwiazdami są wielką atrakcją dla członków i gości Klubu, więc są te spotkania bardzo zatłoczone! Ale dopiero oddźwięk w prasie spowoduje, zgodnie z zasadą „ars longa vita brevis”, że przetrwa pamięć o nagrodach, laureatach i samej ich patronce.
