„Kupiec wenecki” Williama Shakespeare’a w reż. Szymona Kaczmarka z Teatru Nowego w Słupsku na Festiwalu Nowego Teatru w Rzeszowie. Pisze Katarzyna Bolec na blogu  OnaRecenzuje

fot. mat. teatru

Prawie cztery lata minęły od premiery Idioty Kaczmarka i Żelisławskiego w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie. Realizację tej wielkiej powieści Dostojewskiego krytykowano za chaos i niekonsekwencje fabularne. Luźny kolaż scenek z Dostojewskiego momentami tworzył opowieść o przyczynach przemocy we współczesnym świecie. Źródeł tej przemocy twórcy spektaklu doszukiwali się w merkantylizacji stosunków społecznych – w ich inscenizacji Idioty ludzie dla pieniędzy byli gotowi zrobić wszystko. W spektaklu położono nacisk na motywację działania bohaterów pomijając wątek świętości Księcia Myszkina. Niektóre pomysły z Idioty zostały w pełni rozwinięte w inscenizacji innego dzieła – Kupca Weneckiego w reżyserii Szymona Kaczmarka (projekcje multimedialne, rejestrowanie kamerą na żywo twarzy aktorów).

Wybór Szekspirowskiego klasyka nie był przypadkowy. Miejsce akcji dramatu Wenecja – odpowiednik współczesnego City – ma ogromny potencjał dramaturgiczny. Świat Kupca Weneckiego, to nasz świat – świat finansowych zależności, w którym jedna błędna decyzja może doprowadzić do katastrofy. Te związki ze współczesnością są już widoczne na poziomie scenografii (Kaja Migdałek) złożonej z portowych kontenerów. Wenecja, to współczesny port, przez który przepływają towary z całego świata. W podobnych kontenerach składowane są towary zakupione na azjatyckiej platformie handlowej. Towary wyprodukowane przez ludzi pracujących w bardzo ciężkich warunkach. Ten prosty wizualny znak od pierwszej sceny ustawia optykę całego przedstawienia: w tej inscenizacji głównym motywem będzie zaspokojenie swoich potrzeb kosztem innych. Kostiumy Antonio – bogatego kupca( Krzysztof Kluzik) i Bassanio – jego mniej zamożnego przyjaciela(Wojciech Marcinkowski) utrzymane w stylistyce biznesowego dress codu są dopełnieniem scenografii i osadzają spektakl w realiach współczesnego świata. Świata, w którym kupcy (kapitaliści) zarabiają ogromne pieniądze w machinacjach finansowych. Biznesowe stroje wspomnianej dwójki przyjaciół tworzą kontrapunkt dla stylizacji Shylocka (Igor Chmielnik), który w większości scen nosi dresy. W przeciwieństwie do Bassanio i Antonio,Shylock nie podkreśla swojego statusu strojem. Nosi dresy – strój roboczy. Shylock nikogo nie udaje, jest lichwiarzem. Wykonuje zawód pogardzany przez chrześcijańskich kupców, ale to on jako jedyny w tym dramacie Szekspira nie łamie prawa. Prof. Piotr Nowak w programie Powidoki odwołując się do szkiców Heinego Dziewczęta i kobiety Shakespeare’a twierdzi, że w Kupcu Weneckim został uchwycony moment narodzin współczesnego kapitalizmu –kapitalizmu, który likwiduje wartości. Bohaterowie tej sztuki stosują rozbój przy użyciu prawa, np. zaciągają pożyczki wiedząc, że nie będą mogli jej oddać.[1] Shylock prosząc o funt ciała jako zakład – dokonuje zajęcia komorniczego, a jego ukochana córka – Żydówka okrada go uciekając z chrześcijaninem.

U Kaczmarka strój (stylówka ) pełni funkcję maski zakrywającej deficyty bohaterów. A w Szekspirowskiej Wenecji maski noszą wszyscy[2]. U bogaczy – maska zakrywa ich pustkę wewnętrzną. W przypadku Porcji (Monika Janik) – uwięzionej w wieży córki zamożnego ojca, o którą stara się Bassanio – maską jest mocny ultra kobiecy makijaż. Gdy Porcja zostaje uwolniona z wieży, jednym gestem odkleja doczepiane rzęsy zrywając z stereotypowym wizerunkiem seksownej panny na wydaniu.

fot. mat. teatru

W realizacji Kaczmarka nawiązania do współczesności następują głównie poprzez ruch sceniczny i multimedia, a nie zmiany w oryginalnym tekście. Dzięki temu w spektaklu mamy do czynienia z narracją na dwóch poziomach: werbalnym i wizualnym. Oryginalne kwestie dramatu(w przekładzie S. Barańczaka) zostają dopełnione dodatkowymi gestami, a nawet całymi sekwencjami ruchowymi, które dopowiadają nowe sensy. Dobrym tego przykładem jest scena rozmowy Antonio i Bassanio o planach pożyczki. Mężczyźni ubrani są w same bokserki, a ich mowa ciała wskazuje, że ich przyjaźń ma silne podłoże erotyczne. Taki sposób pokazania łączącej ich relacji daje szersze pole do interpretacji motywów ich postępowania. Być może obydwaj mężczyźni nie chcą lub nie mogą dokonać oficjalnego coming outu, jednocześnie tworząc sieć toksycznych zależności z innymi osobami. To oczywiste, że Bassanio stara się o rękę Porcji z wyrachowania – dla pieniędzy. Czy ich związek nie będzie źródłem kolejnej frustracji? A Postać Porcji – dziewczyny poddanej przez własnego ojca dziwacznemu eksperymentowi – według współczesnych standardów – ofiary przemocy domowej. Czy jest dla niej szansę na zbudowanie zdrowej relacji z Bassanio? Takie pytania można mnożyć. Bo spektakl Kaczmarka, to tak naprawdę mała historia przemocy. Przemocy, która nie jedno ma imię. Najbardziej tragiczna wydaje się relacja łącząca córkę Shylocka – Jessicę (Monika Bubniak) i Lorenzo (Konrad Wosik). Młoda Żydówka pod osłoną nocy ucieka z domu ojca z Chrześcijaninem – w spektaklu, to zdarzenie urasta do rangi klasycznego tripu. Na początku młodzi w stanie euforii cieszą się z udanej ucieczki – te sceny podrasowane są dodatkowymi elementami ruchu scenicznego (bohaterowie pływają na pontonach w kształcie flamingów, dochodzi między nimi do gwałtownych zbliżeń). Gdy te emocje opadną, uzewnętrzniony zostaje przemocowy charakter ich związku. Lorenzo wpada w szał – rzuca przedmiotami, znęca się nad Jessicą, która poprzez swoje żydowskie pochodzenie jest dla niego uosobieniem innego. Kwestia tolerancji inności jest pokazana na przykładzie stosunku Wenecjan do Żyda – Shylocka. Profesor. Nowak twierdzi, że Shylock, jest inny: ”I tę inność Wenecja mu odbiera. Za to, że pragnął wykroić funt z ciała Chrześcijanina, Wenecjanie zabierają mu funt duszy – tym symbolicznie jest dla niego przechrzczenie się.”[3].W realizacji Kaczmarka na szczególną uwagę zasługuje finałowa scena chrztu Shylocka, w której jako muzycznego podkładu wykorzystano Personal Jesus Depeche Mode (opracowanie muzyczne Żelisław Żelisławski). Tekst tego utworu jest swoistym komentarzem do sytuacji, w której znaleźli się wszyscy bohaterowie dramatu, nie tylko Shylock. Każdy z nich szuka kompensacji swoich deficytów, kogoś kto zapewni absolutne poczucie bezpieczeństwa – osobistego Jezusa. Ponieważ bohaterowie tej inscenizacji nie przepracowali swoich problemów albo nie są ich do końca świadomi – tworzą relacje mające znamiona toksyczności. Nie wiemy z jakich powodów Jessica decyduje się na ucieczkę. Może czuje się zmęczona zakazami kontrolującego ojca? W podobnej sytuacji jest wspomniana wcześniej Porcja – według dzisiejszych standardów ofiara przemocy domowej. A sam Shylock – mimo swojego bogactwa, ofiara dyskryminacji na tle etnicznym i wyznaniowym traci wszystko. Jego klęski nie da się zracjonalizować – w realizacji Kaczmarka jest on kolejną ofiarą przemocy. Relacje łączące bohaterów tej szekspirowskiej komedii mają cechy relacji folwarcznej. Akcja tego dramatu rozgrywa się w społeczeństwie mieszczańskim, w którym relacja przemocy jest z reguły kamuflowana. [4]Ta przemoc jednak znajduje ujścia i szczeliny tworząc sieć toksycznych zależności. Ofiary stają się sprawcami, a sprawcy znajdują argumenty prawne, dla swoich (bez)prawnych działań. Kupiec Wenecki Nowego Teatru im. Witkacego w Słupsku dwa lata po premierze – porażająco aktualny.

Festiwal Nowego Teatru, 22-23 października 2021

Nowy Teatr im. Witkacego w Słupsku

William Shakespeare

KUPIEC WENECKI

TWÓRCY/ REALIZATORZY:

Przekład: Stanisław Barańczak

Reżyseria: Szymon Kaczmarek

Scenografia: Kaja Migdałek

Opracowanie muzyczne: Żelisław Żelisławski

Obsada: Igor Chmielnik, Monika Janik, Adam Jędrosz/ Adrian Wajda, Anna Kończal/ Monika Bubniak, Krzysztof Kluzik, Wojciech Marcinkowski, Kacper Sasin/ Konrad Wosik, Sławomir Głazek (nagranie video)

Premiera: 16 lutego 2019

[1] Powidoki, William Shakespeare – „Kupiec wenecki”, TVP Kultura

[2] Ibid.

[3] Ibid.

[4] Andrzej Leder, Relacja folwarczna, https://krytykapolityczna.pl/kraj/leder-relacja-folwarczna/