Monografie wybitnych ludzi teatru, przynoszące bogactwo wiedzy o życiu artystycznym i stanowiące niezbędne źródło do historii teatru polskiego, nie są wcale publikacjami częstymi, zwłaszcza te w miarę pełne i komplementarne w odniesieniu do innych zjawisk epoki. Takiej całościowej monografii doczekał się Karol Frycz, artysta wszechstronny i wybitny nie tylko w dziedzinie teatru, ale także sztuk plastycznych, dekoracyjnych, krytyki literackiej czy pisarstwa teatralnego. Pisze Marzena Kuraś w portalu Teatrologia.info.

fot. mat. Instytutu Sztuki PAN

W ubiegłym roku ukazała się książka Karol Frycz Teatralia[1], wieńcząca pięciotomowe wydawnictwo poświęcone artyście, przygotowane i opracowana przez Lidię Kuchtównę. Zanim jednak przejdę do ostatniego tomu znakomitej monografistki Frycza, nie mogę pominąć jej poprzednich, bezcennych pozycji, zajmujących się tą wybitną indywidualnością, której poświęciła blisko dwadzieścia lat pracy badawczej i edytorskiej. Pierwszą publikacją była wnikliwa i sumienna, sześciusetstronicowa biografia artysty wydana w 2004 roku[2]. Osiem lat później ukazał się tom poświęcony podróżom po świecie, zwłaszcza Dalekim i Bliskim Wschodzie, ale także Europie, na który składają się wspomnienia, artykuły, felietony, szkice[3]. W 2014 roku przygotowana została edycja korespondencji Frycza, z lat 1900-1963[4]. Stanowi ona istotne uzupełnienie biografii i dorobku artysty, przedstawiając jego znaczenie i wpływy na awangardowy teatr Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego. Listy ułożone chronologicznie stały się niejako dziennikiem artystycznym, przybliżyły jego osobowość twórczą, ukazały przyjaźnie czy relacje rodzinne. W kolejnym tomie zgromadzone zostały artykuły dotyczące zainteresowań Frycza sztukami plastycznymi[5], w młodości studiował bowiem historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim i Politechnice Monachijskiej. Zamieszczone zostały tu jego wspomnienia dotyczące krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie pobierał nauki u Jana Stanisławskiego i Leona Wyczółkowskiego.

Teatralia, zebrane i opracowane przez Lidię Kuchtównę, tak jak i poprzednie pozycje wydane przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, to bezsprzecznie znamienita publikacja przynoszące materiał do historii i życia artystycznego aż trzech epok – młodopolskiej, dwudziestolecia międzywojennego i powojennych czasów stalinowskich i peerelowskich.

W tym tomie pism Frycza zebrane zostały jego teksty teatralne publikowane w różnych branżowych czasopismach, programach, ale także odnalezione w rękopisach. Całość podzielona została na sześć części. Pierwsza poświęcona została teatrowi krakowskiemu i Zielonemu Balonikowi. W tekście zatytułowanym Dobre dni starego domostwa tak Frycz opisuje stary teatr krakowski przy placu Szczepańskim:

„Ciasne na kilkaset osób obliczone wnętrze, z dwoma rzędami lóż i duszną galerią, zdobne w skromne reminiscencje poempirowej ornamentyki, usadowione było na parterze. […] Na galerię można się był o dostać tylko schodami, ukrytymi w bezkształtnej budzie drewnianej, usmarowanej na czarno smołowcem, przerzuconej nad ulicą Szczepańską, niby jakiś cudaczny, żałobny «ponte dei sospiri»”[6].

W części drugiej wspomina Frycz artystów teatru – Stanisława Wyspiańskiego, Ludwika Solskiego, Teofila Trzcińskiego, Arnolda Szyfmana, Leona Schillera – z którymi współpracował i których dobrze znał. W tekście Wyspiański dziś i spojrzenie wstecz zaczyna od Nocy listopadowej w inscenizacji Kazimierza Dejmka (1956), przywołując recenzję Konstantego Puzyny, by następnie płynnie przejść do realizacji tego dramatu w reżyserii Stanisławy Wysockiej, z dekoracjami jego autorstwa, z 1930 roku z Teatru Polskiego w Warszawie. Nawiązuje także do wystawienia Bolesława Śmiałego, przy którym współpracował z Leonem Schillerem (1929), też w Polskim oraz premierowego Wesela (1901), przy okazji którego zacytował odpowiedź Józefa Kotarbińskiego, ówczesnego dyrektora Teatru Miejskiego, na jego zapytanie, jakie wróży powodzenie sztuce: Nie można przewidzieć. Taka sobie sztuka kostiumowo-ludowa, przyjęcie coś-tego z wódką, samowar… Może pójść parę razy…[7]. Ciekawie też opisuje współudział Wyspiańskiego w próbach Wesela oraz reminiscencje po premierze w środowisku krakowskim w odniesieniu do samej sztuki, postaci i ich prototypów.

Większość tekstów z tej części pisana była z okazji różnych jubileuszy. Oko Solskiego i Szkice do portretu Solskiego przywołują jego najwybitniejsze role, do których niejednokrotnie wiele razy powracał, jak chociażby Fredrowski Łatka, oraz jego wyjątkowy talent aktorski, zmysł obserwacji i przyrodzone poczucie dobrego smaku. Jak ważną rolę odegrał Solski na teatralnej drodze Frycza może świadczy to jego zdanie: „I zastrzyknął mi Solski wówczas nieuleczalny bakcyl teatru, który umilił mi życie i uznośnił starość – obdarzając mnie zarazem dowodami serdecznej przyjaźni, która więcej niż pół wieku przetrwała”[8].

Niezwykle ciepło i z dużym sentymentem wspomina Frycz w tekście Teatr był treścią jego życia Teofila Trzcińskiego, przywołując nie tylko jego prace reżyserskie, ale także muzyczne wykształcenie i duże zdolności parodystyczne, którymi zasłynął w Zielonym Baloniku, gdzie nazywano go „naszą primadonną”.

Z okazji czterdziestolecia pracy teatralnej Arnolda Szyfmana Frycz napisał Wspominki jubileuszowe będące pochwałą dla Szyfmana, którego trzydziestopięcioletnią wówczas dyrekcję uważał za jedyną taką w historii teatru światowego. Sam Frycz wdzięczny mu był za powierzenie i stworzenie w Teatrze Polskim „idealnego warsztatu pracy i zamienienie w ten sposób przysłowiowego włóczęgi po świecie w osiadłego człowieka”[9].

Ostatnim tekstem poświęconym artystom teatru jest Moja współpraca z Leonem Schillerem. Poznali się w 1905 roku w Zielonym Baloniku. Frycz przywołuje ów listopadowy wieczór, gdy w Jamie Michalikowej otwarto parodię wystawy zorganizowanej w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, gdzie pokazano prace artystów stowarzyszenia „Sztuka”, w tym też dzieła samego Frycza. W posąg Chopina, którego projekt pomnika na wystawę w TPSP przygotował Wacław Szymański[10], w zielonobalonikowej parodii wcielił się Leon Schiller. To barwnie i dowcipie opisane wydarzenie nie jest jedyną, tak świetnie i z dystansem przywołaną opowieścią. Wspominając Schillera, Frycz zwraca uwagę na najważniejsze osobowości ówczesnego teatru mające przemożny wpływ na jago działalność i twórczość artystyczną. Wymienia wśród nich Konstantina Stanisławskiego, Gordona Craiga i Maxa Reinhardta. Podkreśla „mocną” osobowość Schillera i jego wybitną indywidualność, stosunkowo wcześnie ukształtowaną. Bardzo trafnie zauważa, że był on typem artysty, który angażował się w pracę w teatrze z wielkim poświęceniem i pasją, bez najmniejszego – jak to określał – „teatralnego businessmaństwa” i „talentu merkantylnego”. Nie miał też swojego stałego miejsca, poza krótkim okresem pracy w Teatrze im. Bogusławskiego, gdzie mógłby wprowadzać w tkankę żywego teatru swe ideały, pomysły czy dalekosiężne zamierzenia. Wolał być wolnym teatralnym elektronem, niezwiązanym zbyt mocno z jakimikolwiek mocodawcami. Frycz wspomina zrealizowane wspólnie z Schillerem przedstawienia: Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego (1926), Sługę dwóch panów Carlo Goldoniego (1927), Juliusza Cezara Williama Shakespeare’a (1928), Samuela Zborowskiego Ferdynanda Goetla (1929) czy Krakowiaków i górali Wojciecha Bogusławskiego (1929). Sugestywne opisy przygotowań do tych premier i wnikliwa analiza metod pracy twórcy teatru monumentalnego nie mają sobie równych w piśmiennictwie teatralnym.

W kolejnej części Teatraliów edytorka zebrała szkice O dramacie. Pozwalają one poznać zamiłowania Frycza do francuskiej kultury XVII i XVIII wieku, a także do staropolszczyzny. Wśród zamieszczonych tutaj tekstów znajdziemy świetne studia o komediach Moliera z analizą tła epoki, francuskiego obyczaju i kultury, o przeniesionej w rodzime realia Szkole obmowy Richarda Brinsley’a Sheridana czy próbie opisu recepcji Wesela Stanisława Wyspiańskiego i Śniegu Stanisława Przybyszewskiego w Japonii, gdzie w latach 1920-1921 Frycz był attaché do spraw prasowo-informacyjnych przy polskiej misji dyplomatycznej.

W dziale poświęconym scenografii, choć jak sama Lidia Kuchtówna pisze – „nie zostawił na piśmie wielu przemyśleń o swym zawodzie” – znajdziemy opis nowatorskiego na scenach wiedeńskich scenograficznego nurtu secesyjnego, którego przedstawicielem był między innymi Alfred Roller, twórca dekoracji do Tristana i Izoldy Richarda Wagnera. Tutaj umieszczone zostało sprawozdanie z wystawy sztuki teatralnej w Paryżu z 1926 roku, gdzie Frycz przedstawił zestawienie działu sztuki dawnej – retrospektywy teatralnej od XVII w. – i współczesnych projektów i dekoracji zdominowanych pracami Lwa Samojłowicza Baksta, rosyjskiego modernistycznego malarza i scenografa. Kolejnym tekstem jest – jak pisze edytorka – „dużej urody drobiazg literacki” Mebel sceniczny i piękne wspomnienie o małym żydowskim sklepiku u zbiegu Królewskiej i placu Grzybowskiego Na szmich i płacz, który Kuchtówna uważa za najbardziej poruszający tekst literacki Frycza. Na zakończenie tej części dała edytorka Propozycje do wykładów na Wydziale Scenografii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, które przedstawił Frycz w liście do Bronisława Dąbrowskiego.

W części piątej Z podróży znajdują się teksty o teatrze i dramacie chińskim, Teatrze Romano w Fiesole i jego repertuarze czy o sekcie wyjących jakby w szale derwiszów, odprawiających modły niczym performance, z udziałem włączających się w te rytmiczne pochody widzów.

Na zakończenie autorka opublikowała, zebrane po raz pierwszy, wywiady, rozmowy i wypowiedzi Frycza o teatrze. Pochodzą one niemal z całego okresu jego pracy teatralnej, od debiutu w 1913 roku w Teatrze Polskim w Warszawie do ostatniego jubileuszu w 1957 roku.

Tę znakomitą edycję i kompetentne jej opracowanie dopełnia świetna ikonografia. Każdy z tekstów zilustrowany został odpowiednio do jego treści dobranymi fotografiami ze spektakli z dekoracjami Frycza, jego rysunkami, szkicami, pięknymi barwnymi projektami kostiumów czy karykaturami. Oddzielne miejsce w części krakowskiej poświęciła autorka karykaturom Frycza zamieszczonym w Tece Melpomeny, wydanej przez plastyków krakowskich w 1904 roku w celu wspomożenia kasy emerytalnej dla aktorów Teatru Miejskiego.

Pięciotomowe wydawnictwo Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk przygotowane i opracowane przez Lidię Kuchtównę, profesor dr hab. IS PAN, jest jedyną tego rodzaju tak dogłębną i wielostronną monografią. Historyczno-teatralne pisarstwo badaczki i edytorki, mającej na swoim koncie wiele cennych publikacji z zakresu historii teatru pierwszej połowy XX wieku[11], jest godne podziwu. W 2005 roku jej Karol Frycz został uznany za Teatralną Książkę Roku przez Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego. Tym bardziej pełna pięciotomowa monograficzna edycja Frycza Lidii Kuchtówny zasługuje jak mało co na wyróżnienia i nagrody.

PRZYPISY:
1. Karol Frycz, Teatralia, opracowanie i wstęp L. Kuchtówna, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2020.
2. Lidia Kuchtówna, Karol Frycz, Oficyna Wydawnicza „Errata”, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2004.
3. K. Frycz, Z podróży, opracowanie i wstęp L. Kuchtówna, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2012.
4. Listy Karola Frycza, wybór i opracowanie L. Kuchtówna, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2014.
5. K. Frycz, Recenzje i szkice o sztuce, opracowanie i wstęp L. Kuchtówna, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2016.
6. K. Frycz, Teatralia, s. 20.
7. Idem., s. 63.
8. Idem. , s. 84.
9. Idem. , s. 102.
10. Jest to pomnik Chopina, który stoi obecnie w Łazienkach Królewskich w Warszawie. W 1908 wygrał on konkurs na monument z okazji 100 lecia urodzin kompozytora.
11. L. Kuchtówna, Wielkie dni małej sceny. Wilam Horzyca w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu 1945-1948, Wrocław 1972; L. Kuchtówna, Irena Solska, Warszawa 1980; Listy Ireny Solskiej, wybór, oprac. L. Kuchtówna, Warszawa 1984; Listy Wilama Horzycy, wybór i oprac. L. Kuchtówna, Warszawa 1991, Rozmowy z Wilamem Horzycą, zebrała i oprac. L. Kuchtówna, Warszawa 1992; Listy Karola Frycza do Adama Grzymały-Siedleckiego, oprac. L. Kuchtówna, Warszawa 1993.

***

Karol Frycz, Teatralia, opracowanie i wstęp Lidia Kuchtówna, IS PAN Warszawa 2020.