23 lutego 2022 roku w ukraińskich teatrach odbyły się próby, zagrano spektakle, zespoły przygotowały plan na kolejny dzień, pracownicy zamknęli za sobą drzwi i wrócili do domów. Następnego dnia wybuchła wojna. 24 lutego nad ranem, niezależnie od wykonywanej pracy, Ukraińcy i Ukrainki musieli zapomnieć o swoim dotychczasowym życiu.
Rosyjskie pociski spadające na ukraińską ziemię położyły kres spokojnym dniom, a syreny zastąpiły dźwięk dzwonków wzywających widzów z antraktu na spektakl. Po wprowadzeniu stanu wojennego teatry zostały zamknięte. Wstrzymano pokazy, budynki teatralne zaczęły pełnić inne funkcje – we wschodniej Ukrainie schronień, w Ukrainie zachodniej ośrodków humanitarnych. We Lwowie Teatr im. Łesia Kurbasa i Teatr im. Łesi Ukrainki przyjęły osoby, które uciekły ze swoich rodzinnych miejscowości. Pracownicy przygotowywali jedzenie i zanosili je na dworzec kolejowy, aby nakarmić osoby przybywające z innych miast. Lwowski Teatr Narodowy im. Marii Zańkowieckiej otrzymywał pomoc humanitarną z krajów europejskich i rozdzielał ją bezpośrednio na scenie, a aktorzy wraz z wolontariuszami produkowali siatki maskujące, szyli ubrania dla Sił Zbrojnych Ukrainy, organizowali koncerty dla dzieci oraz sesje arteterapii dla dorosłych. Mimo że we wschodniej Ukrainie miały miejsce intensywne bombardowana, a armia rosyjska koncentrowała swoje ataki właśnie w tym regionie, tamtejsze środowisko teatralne również działało aktywnie poprzez wolontariat, dystrybucję pomocy humanitarnej, wykorzystując bliskość działań wojennych.
W pierwszych dniach wojny wielu aktorów wstąpiło do Sił Zbrojnych Ukrainy i szeregów obrony terytorialnej. Wśród nich był Pasha Lee, który pomagał w ewakuacji ludzi z przedmieść Kijowa, gdzie wojsko rosyjskie torturowało ludność cywilną. Został postrzelony i zabity przez Rosjan po tym, jak oddał kamizelkę kuloodporną dziecku, które ewakuował. Oleksa Kravchuk, szef Lwowskiego Teatru Miniatur „I ludzie, i lalki”, bronił Ukrainy na Wschodzie. Został ranny w wyniku eksplozji potężnego ładunku wybuchowego, w pobliżu którego się znalazł. Na szczęście przeżył. Miał połamane żebra, teraz dochodzi do siebie. Ukraiński aktor filmowy i teatralny oraz reżyser krymskotatarskiego pochodzenia Akhtem Seitablaiev jest obecnie szefem ds. komunikacji 241-tej brygady Sił Zbrojnych Ukrainy. Olesia Vorotniuk, balerina Opery Narodowej Ukrainy, początkowo działała w obronie terytorialnej, potem dołączyła do wojskowego personelu medycznego. Były minister kultury Ukrainy i aktor Kijowskiego Narodowego Teatru Dramatycznego im. Iwana Franki, Jewhen Nyschuk, dołączył do batalionu ochotników, przy którym później utworzono grupę wywiadu lotniczego. Jego kolega, aktor Oleksandr Pecherytsia bierze udział w działaniach bojowych w obwodzie charkowskim. Obaj aktorzy występowali przed wybuchem wojny razem w dwóch spektaklach – „Kradzione szczęście” Iwana Franki i „Trzech towarzyszy” Ericha Marii Remarque’a (Jewvhen występuje w roli Roberta Lokampa, Oleksandr – jako Gottfried Lenz). Możemy sobie tylko wyobrazić, jak ich role w dramacie Remarque’a zmienią się w obliczu doświadczeń wojennych.
Na początku kwietnia, kiedy było już jasne, że wojna nie skończy się szybko, Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej postanowiło otworzyć teatry tam, gdzie było to możliwe. Tak więc teatry (głównie w Ukrainie Zachodniej) zaczęły powracać do życia artystycznego, nie rezygnując z działań pomocowych. Cały kraj zjednoczył się, by wspierać Siły Zbrojne Ukrainy. Teatry zapewniły żołnierzom darmowy wstęp na spektakle; aktorzy organizowali specjalne występy dla wojska; imprezy charytatywne odbywały się w przestrzeniach artystycznych. Ukraińscy artyści zrewidowali swoje poglądy na temat wystawianych sztuk i wykluczyli rosyjskie utwory dramatyczne z repertuaru teatrów. Słynny Kijowski Teatr im. Łesi Ukrainki nie gra już rosyjskich dramatów i wystawia spektakle w języku ukraińskim. Na szczęście, teatr ten znajduje się w pobliżu podziemnej stacji metra, gdzie można się schronić, kiedy syreny zakłócą spektakl. Tam właśnie pokazywane są sztuki teatralne kijowskiego Narodowego Teatru Dramatycznego im. Iwana Franki i niektóre przedstawienia scen niezależnych.
Na wschodzie Ukrainy, gdzie nie ma metra, wiele osób chroniło się przed rosyjskim ostrzałem w piwnicach teatrów. 16 marca rosyjskie siły zbrojne zbombardowały Teatr Dramatyczny w oblężonym Mariupolu – największy schron w mieście, w którym w chwili ataku przebywało od 500 do 1200 kobiet, dzieci i osób starszych. Przed i za budynkiem znajdował się widoczny z powietrza napis „DZIECI”. Według doniesień w ataku mogło zginąć ponad 600 ofiar.
Rosjanie celowo niszczą ukraińskie obiekty kultury, a 23 marca w tymczasowo okupowanym Chersoniu porwali dyrektora Teatru Muzyczno-Dramatycznego im. Mykoły Kulisza – Oleksandra Knyhę. Jest on przewodniczącym Euroazjatyckiego Stowarzyszenia Teatralnego, przewodniczącym Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Melpomene Tavria oraz członkiem Rady Regionalnej Chersonia. Został zwolniony po tym, jak przedstawiciele ukraińskiej kultury publicznie zwrócili się o wsparcie do światowych organizacji kulturalnych.
Wspomniany wyżej festiwal Melpomene Tavria nie mógł odbyć się w Chersoniu ze względu na trwającą wojnę i okupację miasta, postanowiono więc, że uczestnicy zaprezentują swoje sztuki online. W festiwalu wzięło udział ponad 60 teatrów z 24 miast i 11 krajów.
Ponieważ działalność artystyczna w Ukrainie jest ograniczona, wiele artystów i artystek poszukuje projektów międzynarodowych; niektóre teatry wyjeżdżają i występują za granicą. Kijowski Teatr Lewobrzeżny kierowany przez znanego reżysera Stasa Zhyrkova wyruszył w trasę ze spektaklem „Złe drogi” (reżyserii Tamary Trunovej) opowiadającym o rosyjskiej inwazji z 2014 roku na regiony donieckie i ługańskie. Sztuka została wystawiona po raz pierwszy w 2018 roku i od tego czasu zdobyła kilka nagród („Złe drogi” to dramat wojenny Natalii Vorozhbyt, która później wyreżyserowała film w oparciu o swój tekst. Film zdobył nagrodę Verona Film Club Award na Festiwalu Filmowym w Wenecji). Na widowni zagranicznych pokazów teatralnych znaleźli się zarówno Ukraińcy, którzy uciekli za granicę, jak i Europejczycy, którzy chcieli dowiedzieć się więcej o trwającej wojnie. Przedstawienia odbyły się w Łotwie, Litwie, Czechach i Niemczech. Obecnie Stas Zhyrkov i Pavlo Arie, dramaturg i pisarz, odpowiadają za premierę „To Take Arms Against a Sea of Troubles” [Z bronią naprzeciw morza kłopotów] z udziałem dwóch aktorów z Kijowa oraz jednego z Teatru Schaubühne. Jakie koszty wojny ponoszą artyści? Jak wpływa na ciało i umysł posługiwanie się bronią? Co to znaczy wziąć do ręki karabin lub pistolet, przedmiot przeznaczony do zadawania krzywdy i szerzenia zniszczenia – zwłaszcza jeśli nasze dotychczasowe życie polegało na wyobrażaniu sobie i tworzeniu fikcyjnych światów?
W warunkach, w których niemożliwe było występowanie na scenie, wielu ukraińskich artystów poświęciło się wolontariatowi na rzecz pozyskiwania funduszy na zakup sprzętu wojskowego. Maryna Koshkina, aktorka Narodowego Akademickiego Teatru Dramatycznego im. Iwana Franki w Kijowie, przez kilka miesięcy pomagała osobom przyjeżdżającym na dworzec kolejowy we Lwowie. Po powrocie do Kijowa założyła własną organizację charytatywną „МУР” (Artystyczny Ruch Ukraiński), której celem jest pomoc utalentowanym dzieciom, artystom i Siłom Zbrojnym Ukrainy. Zorganizowała już kilka charytatywnych imprez artystycznych łączących ukraińskich artystów, którzy dzielili się swoimi przemyśleniami i doświadczeniami na temat sztuki w ogóle i w czasie wojny.
Ukraina przeżywa obecnie najtrudniejszy okres w swojej współczesnej historii, jednak Ukraińcy pozostają zjednoczeni i jednomyślni w nadziei na zwycięstwo nad wrogiem. Wszyscy życzymy sobie, że wkrótce nadejdzie ten dzień, w którym pójdziemy do teatru bez strachu przed atakiem z powietrza i zobaczymy naszych artystów – żywych i radosnych. Możemy śmiało powiedzieć, że Muzy nie milczą w obliczu wojny. Nasze Muzy noszą kamizelki kuloodporne, a w ręku dzierżą broń.
Mariya Shyshkevych, ProТеатр, 5.09.2022
Tłumaczenie: Joanna Figiel
Tekst powstał na potrzeby sieci PACE V4 w języku angielskim i został opublikowany na stronie: https://www.performingartsv4.eu/news/ukraine-war-and-theatres/
Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego jest partnerem merytorycznym sieci PACE V4.