Ukraiński teatr lalek ma długą historię i drogę rozwoju, od tradycyjnego wertepu do nowoczesnych poszukiwań w teatrze animacji i teatrze formy. Pierwszy zawodowy teatr lalek, który założył sto lat temu Wiktor Schwemberger w Czernihowie, przeżywa dziś nowy etap swojego rozwoju, tak jak i ponad 30 instytucjonalnych oraz kilka prywatnych scen lalkowych, które znajdują się w każdym ośrodku regionalnym i w większych miastach kraju. Powstanie niepodległej Ukrainy w 1991 roku dało nowy impuls do rozwoju estetyki teatralnej, repertuaru i sposobu budowania relacji z widownią. W artykule prezentuję najważniejsze zjawiska w ukraińskim teatrze lalek ostatnich trzech dekad. Zwrócę uwagę na specyfikę największych instytucjonalnych scen, twórców współczesnego teatru lalkowego oraz nowe zjawiska, które tworzą niezależne zespoły lalkarzy.

Charkowski_Akademicki_Teatr_Lalek_Ukraina-foto_A_Morcinek

Teatry państwowe

Charkowski Państwowy Akademicki Teatr Lalek im. Wiktora Afanasjewa powstał 1 lipca 1939 roku. W 1955 roku Afanasjew wyreżyserował na tej scenie pierwszy spektakl dla dorosłych Diabelski młyn Izydora Sztoka i do dziś jest to ważny element polityki repertuarowej tej sceny. W 1991 roku Ołeh Trusow zrealizował w charkowskim teatrze spektakl na podstawie Cieni Eugeniusza Szwarca, a w 1993 roku Folwark zwierzęcy George’a
Orwella, wprowadzając tym samym na ukraińską scenę lalkową twórczość autorów przez wiele lat zakazanych. Dramaturgia Cienia odpowiadała napięciom społecznym początku lat 90. na Ukrainie i napięciom wewnątrz teatru. Był to nowatorski, odważny spektakl, który stał się podstawą dalszej ewolucji teatru. Aktorzy wyszli zza parawanu, Ołeh Trusow i scenograf Iryna Borysowa pokazali za pomocą interakcji aktorów i lalek filozoficzne znaczenia tekstu Szwarca. Folwark zwierzęcy wyróżniało natomiast nowatorskie włączenie w strukturę fabularną improwizacji na aktualne tematy, dzięki czemu powstało satyryczne przedstawienie z rozpoznawalnymi realiami życia politycznego. Cieszy się ono cały czas dużą popularnością i do dziś jest repertuarze. W 1991 roku głównym reżyserem teatru lalek w Charkowie został Eugeniusz Himmelfarb, który zreformował jego działalność oraz repertuar. Nieustannie szukał nowych wyzwań nie tylko dla publiczności, ale także dla zespołu aktorskiego i promował język „teatru totalnego”. Za jego czasów powstały kultowe produkcje lalkowe dla dorosłych widzów: Mistrz i Małgorzata (1996) Michaiła Bułhakowa, Dekameron Giovanniego Boccaccia, Rewizor Mikołaja Gogola (2005), My Fair Lady George’a Bernarda Shawa i Fredericka Loewe (2003).

Od 2007 roku Charkowskiemu Państwowemu Akademickiemu Teatrowi Lalek nadaje kierunek jego główna reżyserka Oksana Dmitrijewa, która współpracuje ze scenografką Nataliją Denysową. Z jednej strony artystki kontynuują tradycję charkowskiej szkoły lalkarskiej, z drugiej zaś wprowadzają nowoczesne metody pracy twórczej i repertuar, który odnosi się do aktualnych problemów Ukrainy. Ważnym aspektem pracy lalkarzy jest plastyczność, dbałość o technikę animacyjną, doskonalenie typowego dla charkowskiej szkoły lalkarskiej efektu organicznego życia obrazów, oryginalność rozwiązań scenicznych. Przedstawienia Dmitrijewej i Denysowej wyróżniają się liryczno-tragiczną nastrojowością. Można obejrzeć ich premiery zarówno dla dzieci (m.in. Jeż z mgły Siergieja Kozłowa, O książętach i księżniczkach Anny Schmidt, Ivasyk-Telesyk), jak i dla dorosłych (np. Ożenek i Noc majową Mikołaja Gogola, Hamleta i Króla Leara Williama Szekspira, Chorego z urojenia Jeana B. Moliera i inne). Przedstawienie Jeż we mgle otrzymało nagrodę jako najlepszy spektakl dla dzieci na XXVII Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Lalkarskiej w Bielsku-Białej (2016). Aleksandra Rembowska pisała, że przedstawienie uwodzi łagodnością pejzażu w kolorze sepii, wdziękiem zwierząt go zamieszkujących, naiwnością krainy dzieciństwa podglądanej przez okno, zmieniającej się w zależności od pór roku: raz pełnej dmuchawców i chmur, to znów grzybów czy płatków śniegu. Królują w niej: przyjaźń, marzenia i ...nicnierobienie. Aż szkoda stamtąd wracać...

Najnowszą i zarazem najbardziej zaskakującą premierą w porównaniu do dotychczasowych propozycji tej sceny jest Historia rodu, który zgubiły próżne nadzieje, zawody kogutów i kobiety lekkich obyczajów (2021). Przedstawienie jest oparte na utworach współczesnych ukraińskich dramaturżek Leny Lahuszonkowej i Kateryny Peńkowej, dla których inspiracją stały się motywy ze Stu lat samotności Gabriela G. Marqueza. Miało premierę przed rokiem. Wielopokoleniowa opowieść o rodzinie Buendiów z Macondo, która niemal całkowicie ginie w wyniku wojen domowych, epidemii i wyrządzania sobie wzajemnie zła, brzmi teraz proroczo. Spektakl wywołał wielki rezonans wśród publiczności. W mediach społecznościowych wybuchły dyskusje dotyczące surowej estetyki i problematyki wojennej, ale gros charkowskich widzów potwierdzało, że potrzebuje teatru lalek, który odpowiada na problemy teraźniejszości. Kontynuacją takiej linii repertuarowej miała być premiera Matki Courage Bertolta Brechta w przekładzie wybitnego poety ukraińskiego Serhija Żadana. Premiera była zaplanowana na 19 marca 2022... W kwietniu 2022 roku charkowska scena lalkowa im. W. Afanasjewa wznowiła swoją działalność, ale poza budynkiem teatru. Oksana Dmitrijewa napisała w mediach społecznościowych: Przez jakiś czas byliśmy zagubieni – czy powinniśmy grać, co grać, gdzie grać, jak grać? Jak rozmawiać w szczególności z dziećmi, które przeżyły i przechodzą ten horror wojny. Ale zdałam sobie sprawę, że teatr nie odpowie na te pytania bez spotkania się z naszymi widzami, nie słysząc ich głosu. Teatr uczynił teraz swoją sceną charkowskie stacje metra, które w czasie wojny stały się schronami.

Kijowski Państwowy Akademicki Teatr Lalek, którym przez 50 lat (od 1965 roku) kierował Jurij Sikało, podobnie jak charkowska scena również łączył repertuar dla dzieci z premierami dla dorosłych (Sikało wyreżyserował m.in. spektakle Boska komedia Dantego w adaptacji Izydora Sztoka, Józef Szwejk vs. Franciszek Józef wg Jarosława Haszka, Eneida Iwana Kotlarewskiego, Don Kichot Miguela Cervantesa). Od 2006 roku głównym artystą jest Mykoła Dańko, który współpracował z wieloma ukraińskimi teatrami dramatycznymi i lalkowymi. Dziś współtworzy w zespole z młodymi reżyserami Ihorem Fedirko, Kateryną Łukjanenko i absolwentami ukraińskich szkół teatralnych. Jedna z ostatnich premier Rodzina Kaidasza według powieści Iwana Neczuja-Łewyćkiego i w reżyserii Ihora Fedirko to opowieść o tym, jak egoizm bohaterów niszczy rodzinę. Reżyser wykorzystał inspiracje folkloru muzycznego i pieśni narodowych centralnej Ukrainy. Od 2017 roku teatr jest organizatorem Kijowskiego Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Lalek PUPpet!

Chmielnicki Akademicki Regionalny Teatr Lalek Dyven od końca lat osiemdziesiątych współtworzony jest przez artystów Mychajłę Nikołajewa i głównego reżysera Serhija Bryżania, który wcześniej przez dwa lata był reżyserem Regionalnego Teatru Lalek w Równem. Ich pierwszy wspólny spektakl Chomik i północny wiatr Harmanisa Paukszy (1991) dał początek cyklowi programowych premier, które czerpią inspiracje z opowieści źródłowych kultury ukraińskiej i są wariacjami na temat teatru poetyckiego. Spektakl ­Ivasyk-Telesyk (1997) jest snem utkanym z marzeń i pieśni narodowych, łączy prostotę białej przestrzeni z symboliką tego koloru w mitologii słowiańskiej (biel to słońce, powietrze, czystość, świętość, zbawienie, absolutna wolność). Poza krąg kultury europejskiej wyszli twórcy w Legendzie o wierności (1999), która oddawała spojrzenie na sztukę japońską przez pryzmat kultury europejskiej. Połączenie wertepu i poezji XX wieku (wiersze poetyckie o Bożym Narodzeniu Achmatowej, Halicza, Pasternaka) stało się podstawą spektaklu Vidlunnia (2003). Aktualny repertuar Chmielnickiego Teatru Lalek obejmuje ponad 80 spektakli. Są to ukraińskie bajki i mity narodów świata, literackie baśnie klasyczne i spektakle oparte na autorskich tekstach. Od 2003 roku teatr organizuje Międzynarodowy Festiwal-Laboratorium DYVEN.

Lwowski Regionalny Teatr Lalek został założony w 1945 roku przez Antoninę Mackewycz, uczennicę Łesia Kurbasa. Do 2013 roku koncentrował się głównie na klasycznym repertuarze dla dzieci i trzeba przyznać, że odniósł w tym zakresie duży sukces. Dziś jego kolektyw tworzą: główna reżyserka Jana Tytarenko, główna artystka Inesa Kulczyćka. Od chwili objęcia dyrekcji teatru przez Ulianę Moroz młody kreatywny zespół rozwija autorską koncepcję programową „Inteligentne dziecko – inteligentna rodzina”. Zakłada ona tworzenie przedstawień familijnych (kategoria wiekowa 3-103), ponadto „baby teatr”, czyli teatr dla najnajów, oraz podejmowanie aktualnych tematów o walorach edukacyjnych, na przykład dotyczących ekologii albo świadomej konsumpcji. Spektaklem Jak nuty układały piosenki w reżyserii Mychajły Uryćkiego i scenografii Jełyzawety Sełyćkiej zainicjowany został cykl określany jako „teatr inkluzywny”. Spektakle włączające otwarte są na współuczestnictwo dzieci i zostały przygotowane z pomocą psychologów w taki sposób, aby mogły też brać w nich udział dzieci z zespołem Downa. W 2021 roku otwarto scenę wieczorną. Pierwszą premierą było Tango oświetlone na podstawie powieści Tango śmierci Jurija Wynnyczuka w reżyserii Uliany Moroz i Jany Tytarenko (2021). Jest to historia wielokulturowego Lwowa początku XX wieku i drugiej wojny światowej, widziana oczami czwórki młodych przyjaciół: Żyda, Polaka, Niemca i Ukraińca. Spektakl był poświęcony trzydziestej rocznicy odzyskania niepodległości przez Ukrainę. Praca nad nim trwała dwa lata i była artystycznym wyzwaniem dla całego zespołu.

Teatr współpracuje z ukraińskimi ośrodkami kultury na całym świecie, bierze udział w programach grantowych, gra spektakle z równoległym tłumaczeniem w języku polskim i angielskim, inicjuje repertuar sceny wieczornej.

Teatry niezależne

Instytucja Kultury i Teatru Warsztaty Twórcze Teatr Marionetek w Kijowie, która powstała w 1989 roku, to dzieło jednego artysty i wybitnego marionetkarza Mychajły Jaremczuka. Podstawą repertuaru były najpierw wyłącznie marionetkowe przedstawienia, ale wraz z rozwojem działalności włączone zostały inne techniki lalkarskie. W spektaklach dla dzieci Jaremczuk odwołuje się do obrazów stworzenia świata, motywów biblijnych, symboli narodowych (np. Złoty Kurczak, Czerwony Kapturek, Gęś-czok-czok, Pan Rrr). W 1999 roku powstał pierwszy spektakl dla dorosłych Teatru Marionetek: Wiśniowy sad Antoniego Czechowa, w którym Jaremczuk za pomocą marionetek stworzył wyjątkową, liryczną, przejmującą atmosferę. Od 2007 roku teatr skupił swoją działalność na pracy bardziej laboratoryjnej. Pierwszą premierą tego etapu stał się Makbet Williama Szekspira. Jaremczuk wykorzystał konstrukcję i elementy ukraińskiego wertepu, co dało efekt polifonii i przenikania się akcji tragedii o żądzy władzy z planem misteryjnym. Najnowsza premiera Teatru Marionetek S&S składa się z dwóch części opartych na jednoaktówkach Sławomira Mrożka: Strip-Tease i Serenada. Jaremczuk podkreśla, że wybór teatru absurdu nie był przypadkowy. Idea automatycznego istnienia u Mrożka ma jego zdaniem odniesienie do współczesności z jej nadmiarem informacji i chaosem, które skutkują dezorientacją człowieka i zagubieniem tożsamości. Artysta przełożył tę wizję na relację aktor i lalka jako alter ego każdego z wykonawców. Człowiek jest tu reprezentacją wewnętrznego, prawdziwego, rzeczywistego życia.

Teatr-Studio Miniatur Estradowych I Ludzie, i Lalki ma prawie tyle lat, co niepodległa Ukraina. Powstał we wrześniu 1990 roku we Lwowie według pomysłu Ołeha Nowochaćkiego. Celem było odrodzenie ukraińskiej sztuki lalkarskiej przez połączenie gry dramatycznej aktorów z różnymi technikami animacji lalki. Od 2015 roku kieruje nim Ołeksij Krawczuk. Od tego roku teatr jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu I Ludzie, i Lalki, Międzynarodowego Festiwalu Opowieści Świąteczne oraz Festiwalu Włóczędzy i Lalki.

Atmosfera twórcza, kreatywność, poszukiwanie nowych form, miłość do lalki i wystawianie współczesnej dramaturgii – to główne założenia. Obecnie w repertuarze znajdziemy wzruszające przedstawienia dla dzieci (na przykład Śnieżynka dla Wilka Nadii Krat, 2021, reż. Ołeksij Krawczuk), spektakle oparte na dramacie współczesnym (Pustostan Maliny Prześlugi, 2019, reż. Ołeksij Krawczuk) i klasycznym. Jednym z najważniejszych przedstawień jest Hamlet Szekspira w przekładzie Jurija Andruchowycza (2017). To potrójna gra między lalkami, ludźmi i szekspirowskimi archetypami. Hamleta gra aktorka, Nadia Krat. Reżyser podkreśla, że ​​chciał opowiedzieć w ten sposób nie o konkretnej postaci, ale o syndromie Hamleta. Spektakl eksploruje mechanizmy ludzkiej manipulacji, co dziś brzmi niezwykle aktualnie. Podobnie jak wymowa wertepu Boże Narodzenie. Trizna z 2021 roku na podstawie tekstów Serhija Żadana w reżyserii Nadii Krat i Ołeksija Krawczuka oraz scenografii Elwiry Bosowycz. Spektakl nie był inscenizacją klasycznego wertepu. Pomysł dramaturgiczny okazał się niezwykle proroczy, twórcy stawiali bowiem pytanie o to, czym jest dzisiaj Boże Narodzenie, w czasach wojen i gdy tak wielu ludzi zostało imigrantami. Współczesna poezja Żadana, która przeciwstawia się wojnie, spotkała się w z tradycyjnymi pieśniami wertepu.

Jest kilka nowych zjawisk wśród niezależnych teatrów lalkowych, które zainicjowane zostały tuż przed pandemią. Należy do nich na przykład Baby Teatr z Kijowa, pierwszy niezależny teatr w Ukrainie dla widzów do 3 roku życia i ich rodziców, powołany w 2019 roku przez Marynę Bohomaz. Warto zwrócić również uwagę na interdyscyplinarny projekt artystyczno-społeczny Fall on Pluto w reżyserii Saszki Bramy (2020), który był wynikiem wyjątkowego doświadczenia: tworzenia spektaklu na podstawie historii ludzi z pensjonatu geriatrycznego we Lwowie. Przedstawienie łączyło teatr lalek, teatr dokumentalny i performans. Wśród przedstawicieli charkowskiego ruchu niezależnego wyróżniają się San-San Teatr – teatr animacji i innych form sztuki wizualnej, założony w 2003 roku; Mały Teatr Marionetek, założony przez reżysera Wałerija Dzecha; i Teatr NEFT’, w repertuarze którego znajdziemy spektakl lalkowy Prostytutka (reż. Artem Wusyk, 2020) oparty na dramaturgii Ihora Biłycia. Twórcy opowiadają w nim o realiach Donbasu w czasie wojny. W innym ich przedstawieniu, Kolobok (2022), w główna bohaterka znanej baśni podróżuje w poszukiwaniu sensu życia we współczesnych realiach.

Podsumowując ten przegląd, z konieczności ograniczony do wybranych, najbardziej reprezentatywnych zjawisk, warto wskazać kilka cech współczesnego teatru lalkowego Ukrainy. Przede wszystkim sektor państwowych scen lalkowych ma pozycję dominującą, nadal niewiele jest teatrów niezależnych czy też prywatnych. Twórcy nieustannie balansują między przywiązaniem do tradycji a poszukiwaniem sposobów wyrażania współczesnych zjawisk społecznych. Wielu z nich podejmuje dialog z tradycją, który ma służyć odnawianiu jej treści lub jej przetwarzaniu i dyskusji z nią. W ukraińskim teatrze lalkowym cały czas żywotne są tradycyjne techniki lalkarskie, coraz śmielej jednak młodzi twórcy proponują autorskie formy, których rozwój wspierają inspiracje płynące ze spotkań z artystami zapraszanymi na międzynarodowe festiwale. W ukraińskim teatrze lalek stałe miejsce miał repertuar dla dorosłych. W ostatnim okresie na lalkowych scenach państwowych i niezależnych powstało kilka ważnych przedstawień, które podejmują tematykę społecznie zaangażowaną i traktują o doświadczeniu wojny. Należy mieć nadzieję, że gdy tylko zakończy się agresja Rosji na Ukrainę, rozpocznie się nowy etap rozwoju ukraińskiego teatru lalek i pojawi się wielu utalentowanych młodych twórców głośno wyrażających prawo do tworzenia niezależnej sztuki i poszukiwań twórczych.