Olśnienia teatralne 2020, czyli nic nie zastąpi bezpośredniego kontaktu widza i aktora - pisze Tomasz Miłkowski w Przeglądzie.
To nie jest ranking, ale noty o spektaklach minionego roku, które wywarły na mnie największe wrażenie. Na szczęście teatr wciąż miał do zaoferowania takie olśnienia, mimo pandemii i kordonów sanitarnych paraliżujących działalność teatrów „na żywo".
Nie ująłem w tym zestawieniu niemałej liczby arcyciekawych realizacji online, które jednak teatrem prawdziwym nie są, lecz jego substytutem, czasem wysokiej jakości, ale należącym do produkcji z „etykietą zastępczą". Nic nie może zastąpić bezpośredniego kontaktu widza i aktora, bez którego teatr zamienia się w techniczny zapis intencji.
Teatry wciąż zamknięte są na kłódkę, ale może wkrótce zaczną się otwierać. A wtedy ten przewodnik okaże się użyteczny.
fot. Natalia Kabanow
DER SZTUREM. CWISZYN/BURZA. POMIĘDZY Williama Szekspira, reżyseria i dramaturgia Damian Josef Neć, Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich, premiera 3 października 2020 r.
Po raz pierwszy w powojennej Polsce „Burza" grana jest w języku jidysz. To już dość, aby uznać tę premierę za wydarzenie, ale na tym nie kończą się zalety spektaklu. Reżyser umieścił sceny rozgrywające się na wyspie Prospera na wąskim podeście, ustawionym wzdłuż sali kameralnej, w której podczas pandemii mogło przebywać 19 widzów. Po bokach tak przeorganizowanej przestrzeni ulokował zasłony, dzielące salę od kulis. Pełniły one też funkcję ekranów, na których pojawiają się obrazy ginącego miasta. Tak wkracza tu koszmar Zagłady, najtragiczniejszej burzy, jakiej zaznała ludzkość. Zaskakująca okazała się obsada - reżyser zawiesił obowiązujące prawa biologii, para zakochanych, Miranda i Ferdynand, okaże się ucieleśnieniem marzenia o szczęściu, niezależnego od wieku i doświadczenia bohaterów. W roli Mirandy objawia się na scenie nestorka Teatru Żydowskiego Wanda Siemaszko. Ferdynand jest wprawdzie młodszy, ale też nie młodzieniec - w tej roli pełen ciepła Jerzy Walczak, który wciela się jednocześnie w rolę eterycznego Ariela, sprawia także wrażenie istoty niematerialnej.
fot. Alina Gajdamowicz
CZARNY KWADRAT wg Anny Świrszczyńskiej, reżyseria i kompozycja Wojtek Blecharz, Grupa Teraz Poliż, premiera w nowej siedzibie Komuny Warszawa, 11 lipca 2020 r.
Jednoaktówka nawiązuje do obrazu Kazimierza Malewicza „Czarny kwadrat na białym tle", nazwanego przez artystę „punktem zero" w dziejach sztuki. Ten akt wolności twórczej poetka przełożyła na język dramatu. Grupa Teraz Poliż oswajała teatralnie „Czarny kwadrat" dwukrotnie. Za pierwszym razem (2018) powstał performans w Domu Kultury KADR, za drugim spektakl-koncert „Czarny kwadrat. Sonata for Keyboard and Tape". Jego atmosfera, przełożenie napięć poetyckich na warstwę dźwięków, wciągnięcie widzów we współdziałanie z artystkami - wszystko to potwierdziło inspirującą siłę obrazu Malewicza.
fot. Szymon Rogiński
DOBROBYT, reżyseria Arpad Schilling, Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera, premiera 10 lipca 2020 r.
Młoda para, Wera i Jakub, choć to nie jest ich podróż poślubna, ale wypad kochanków na weekend wygrany na loterii, zjeżdża z wielkimi nadziejami do położonego na odludziu luksusowego hotelu. Dobrobyt - tak się nazywa hotel - wiele obiecuje. Ale zwycięzcy loterii przekonają się, że nie wszystko jest takie, jakie miało być. Arpad Schilling sięga po terapię szokową, wykorzystując pomysły markiza de Sade'a i horror o wampirach. Za sukces trzeba w tym hotelu płacić poniżeniami i krwią. Żeby nie było żadnych wątpliwości: obsługa, która doprowadza hotel do porządku, przy uprzątaniu śladów przemocy podśpiewuje pod nosem „Heili, Heilo, Heila".
fot. Michał Heller
KAPITAN ŻBIK I ŻÓŁTY SATURATOR, tekst, teksty piosenek i reżyseria Wojciech Kościelniak, muzyka Mariusz Obijalski. Teatr Syrena, premiera 29 lutego 2020 r.
Wojciech Kościelniak, wolny od ckliwych wspominków i szyderczych wypominków, zachował balans między dowcipem i nutą liryczną. Nie obyło się jednak bez przerysowania, w końcu to musical o komiksowym rodowodzie. Naiwna akcja jest jedynie pretekstem do wysmakowanej zabawy. Postacie są podmalowane wyrazistą kreską (dosłownie), już charakteryzacją nawiązują do stylistyki komiksu: Kapitan Żbik wygląda i gra jak żywcem wyjęty z komiksu (Łukasz Szczepanik w dublurze z Maciejem Maciejewskim). Zadbał przy tym autor o wiarygodność tła, a choreografia Eweliny Adamskiej-Porczyk zachwyca. Podobnie jak energetyczna muzyka Mariusza Obijalskiego i piosenki z tekstami reżysera.
KOBIETA, KTÓRA UGOTOWAŁA MĘŻA, Debbie Isitt, reżyseria Tomasz Obara, Teatr Kamienica, premiera 16 stycznia 2020 r.
Komediodramat ukazujący wyrafinowaną zemstę tytułowej bohaterki. Opuszczona przez męża po niemal 20 latach wspólnego pożycia dla młodszej, potrafi oddać z nawiązką. Świetnie napisany tekst, w reżyserii Tomasza Obary lekko odrealniony, poddany zdyscyplinowanemu rytmowi, w minimalistycznej dekoracji. W spektaklu króluje Dorota Chotecka, która stworzyła wyśmienitą kreację. Żongluje emocjami, zmienia nastroje, prowadząc wyrafinowaną grę na śmierć i życie ze swoim wiarołomnym partnerem. Kiedy się śmieje, strach się bać.
fot. Robert Jaworski
LILY Jacka Popplewella, reżyseria Krystyna Janda, Och-Teatr, premiera 23 lutego 2020 r.
Ostatnia premiera z udziałem nieodżałowanego Piotra Machalicy. Intryga rozwija się za sprawą sprzątaczki Lily (Krystyna Janda), która o firmie jej pracodawcy Richarda Marshalla wie wszystko. To właśnie ona odnajduje ciało, a potem wezwawszy policję, towarzyszy w śledztwie inspektorowi Baxterowi (Piotr Machalica), który - jak się okazuje - jest jej byłym kolegą szkolnym i niefortunnym adoratorem. Co więcej, ciało denata znika i zaczynają się komplikacje. Duet Janda - Machalica wypada znakomicie, wybornie śmieszy, reszta obsady wpisuje się w tę konwencję, choć, niestety, kto nie zdążył obejrzeć, już tego duetu nie obejrzy.
fot. Bartek Warzecha
KWARTET Ronalda Harwooda, reżyseria Wojciech Adamczyk. Teatr Ateneum, Scena 20, premiera 3 października 2020 r.
Na inaugurację nowej Sceny 20, a to już samo w sobie podczas pandemii podnoszące na duchu, Ateneum sięgnęło po „Kwartet", sztukę dla czworga doświadczonych aktorów, z myślą o związanych od wielu lat z teatrem na Powiślu artystach: Marzenie Trybale, mającej grać na zmianę z Sylwią Zmitrowicz, Magdalenie Zawadzkiej, Krzysztofie Gosztyle i Krzysztofie Tyńcu. Aktorzy wydobywają różnice charakterów, temperamentu, poczucia humoru, sposobu bycia swoich bohaterów, tworząc korowód drobnych zdarzeń i emocji rozpiętych między wybuchami pretensji, złości po harmonię i życzliwość. Ich postacie tchną prawdą i mimo że to „tylko" komedia, można je polubić.
LUDOBÓJCY, scenariusz, reżyseria i wykonanie Pranay Pawlicki, Teatr Druga Strefa w Warszawie, premiera 30 lipca 2020 r.
Monodram Pawlickiego mógłby być opatrzony mottem z przemówienia Mariana Turskiego w Auschwitz: „Bądźcie wierni przykazaniu. Jedenaste przykazanie: nie bądź obojętny". Idzie przecież o to, aby historia się nie powtórzyła. Wprawdzie Pawlicki nie uprawia prostej dydaktyki, nikogo nie poucza ani nie agituje do czynnej walki z antysemitami, rasistami, ksenofobami czy homofobami, ale wzywa do opamiętania. Wystrzega się komentarzy, choć niekiedy nie może się od nich powstrzymać, jak wtedy, kiedy przypomina antysemickie wypowiedzi i działania polskiego kleru przed II wojną światową czy zachwyty nad osiągnięciami polityki rasowej Hitlera.
fot. Magda Hueckel
MATKA JOANNA OD ANIOŁÓW wg scenariusza filmowego Jerzego Kawalerowicza i Tadeusza Konwickiego, reżyseria, scenografia, światło Wojciech Faruga, Teatr Narodowy, scena przy Wierzbowej, premiera 5 września 2020 r.
Adaptacja „Matki Joanny od Aniołów" na małej scenie Teatru Narodowego stoi aktorstwem, sugestywną scenografią i zdyscyplinowanym rytmem, w którym bohaterowie zmierzają do zguby. Bo nawet wyniesienie Joanny do niemal świętej za życia ma w sobie posmak klęski. Na scenę wraca tu triumfalnie Małgorzata Kożuchowska w roli tytułowej jako ofiara obsesji bezgrzesznej Madonny. Fascynuje postać rozbudzonej zmysłowo siostry Małgorzaty w koncertowym wykonaniu Edyty Olszówki, niepokój budzi obsesjonat Wołodkowicz w kreacji Jarosława Gajewskiego, a współczucie - oszalały z miłości egzorcysta Suryn Karola Pochecia, natomiast sympatię dobroduszny ksiądz Brym Krzysztofa Stelmaszyka. Wszystkie postacie naznaczone są silną, udzielającą się widzom emocjonalnością.
fot. Kasia Chmura-Cegiełkowska
MYKWA Hadar Garlon, reżyseria Karolina Kirsz, Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich, premiera 23 października 2020 r.
Premiera miała się odbyć w marcu, ale uniemożliwił to lockdown. Odłożona na kilka miesięcy, okazała się jeszcze bardziej współczesna niż pół roku temu - w końcowej scenie twórczynie spektaklu pokazały fragmenty filmowego zapisu protestu Czarnych Parasolek sprzed kilku lat. Sztuka, opowiadająca o uprzedmiotowieniu kobiet wiernych tradycjom strzeżonym przez ortodoksów żydowskich, okazała się komentarzem do przemocy okazywanej kobietom w Polsce.
fot. Katarzyna Chmura
ONI Stanisława Ignacego Witkiewicza, reżyseria Piotr Ratajczak, Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana, premiera 29 stycznia 2020 r.
Spektakl przestroga przed smutną przyszłością, w której jednostka nie ma już nic do gadania. Zblazowany Bałandaszek (Tomasz Drabek) to zadowolony z siebie konsument, na koniec zaskoczony własną bezmyślnością. Spika Hanny Skargi, prawdziwa aktorka, nie cofa się przed żadnym teatralnym wyzwaniem, świadoma, że przegrała walkę o prawdziwą miłość. Ale teatr ją zabije. Tefuan Adama Cywki demonstruje swoje obrzydzenie sztuką i staje się ofiara, własnej konspiracji. Przegrywa też Rosika Kai Kozłowskiej, która jako czarna kobieta usiłowała zawładnąć Bałandaszkiem. Urzędowy optymizm krzesze jedynie Abłoputo Antoniego Ostroucha, ale i on granie tej komedii traktuje fatalistycznie. Tu nie ma wygranych. Oni, czyli My, wszyscy dostają w kość.
fot. Krzysztof Bieliński
POWRÓT TAMARY Michała Buszewicza, reżyseria Cezary Tomaszewski, Teatr Studio, premiera 15 sierpnia 2020 r.
Krytyczny powrót do „Tamary" po 30 latach od premiery „pierwszego polskiego sprawdzianu prawdziwej komercji w teatrze", oglądanego w potrójnej perspektywie czasu akcji, czasu premiery i współczesności. Przedstawienie stoi aktorami, a jego niekwestionowanym królem jest Jan Peszek, brawurowo portretujący ramolejącego rewolucjonistę, poetę i kabotyna, polującego nieskutecznie na wdzięki Tamary Łempickiej (Sonia Roszczuk). Nieposkromiony samozachwyt d'Annunzia idzie w zawody z samochwalstwem erotycznym. Najważniejsze jednak, że wiadomo, o czym to przedstawienie jest. Po pierwsze, o publiczności „Tamary", o jej złudzeniach i rozczarowaniach. Po drugie, o naszym niepokoju, kiedy znowu zapanował przeciąg historii.
fot. Karolina Deptuś
STRYJEŃSKA. LET'S DANCE, ZOFIA!, tekst Anna Duda, reżyseria Joanna Lewicka, produkcja Stowarzyszenie Artystów „Bliski Wschód", Centrum Spotkania Kultur oraz Teatr Muzyczny w Lublinie, premiera 30 listopada 2018 r.
Jeden z najlepszych monodramów ostatniej dekady. Dorota Landowska maluje portret Stryjeńskiej z wielką siłą emocjonalną, która udziela się widowni. Choć nie jest to typowa opowieść biograficzna, a raczej fragmenty do samodzielnego złożenia przez widza znającego jej dorobek artystyczny, wywiera wielkie wrażenie wtedy, kiedy Zofia usiłuje namalować swój autoportret i cała wymazuje się farbą, albo gdy odkleja męskie wąsiki czy śpiewa piosnkę góralską. Na zwierzenia postaci twórczynie spektaklu nałożyły relację z podróży aktorki śladami jej bohaterki. Tworzy to podwójną perspektywę narracji.
fot. Marta Ankiersztejn
TRZY WYSOKIE KOBIETY Edwarda Albeego, reżyseria Maksymilian Rogacki, Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, premiera 14 października 2020 r.
Dramat nagrodzony Pulitzerem (1994) grzęźnie niekiedy w wielosłowiu, ale trafne skróty i czytelne znaki teatralne sprawiają, że ogląda się ten spektakl w napięciu. Zamiast w zaplanowanym przez dramaturga łożu z koronkowymi poduszkami, w którym leży leciwa kobieta, w spektaklu Maksymiliana Rogackiego bohaterka znajdzie się w luksusowym różowym cadillacu, symbolu amerykańskiego sukcesu, majestatycznie płynącym przez środek teatru. To ironicznie ukazany sukces, skoro polega na oczekiwaniu końca. Nieznośna, marudząca, schorowana i zmagająca się z utratą pamięci, ale wciąż władcza staruszka terroryzuje otoczenie. Grażyna Barszczewska z teatralnym instynktem ustanawia równowagę między niesprawnością jej bohaterki i siłą, z jaką podporządkowuje sobie innych.
fot. Krzysztof Bieliński
WOYZECK Georga Büchnera, opracowanie tekstu i reżyseria Piotr Cieplak, scenografia Andrzej Witkowski, Teatr Narodowy, premiera 15 lutego 2020 r.
Niezwykły, poetycki spektakl. Aż wierzyć się nie chce, że historii tak tragicznej, bez mata mrocznemu kryminałowi. Piotr Cieplak nadał formę przypowieści o daremnych ludzkich marzeniach. Cieplak działa obrazami i dźwiękami, w ścisłej współpracy z Andrzejem Witkowskim (scenografia) i twórcami muzyki tworząc emocjonalne sceny rozpięte między snem i brutalnością. Morderca Woyzeck (Cezary Kosiński) w tym świecie sprawia wrażenie zaszczutej ofiary.
fot. Natalia Kabanow
WRACAĆ WCIĄŻ DO DOMU wg Ursuli Le Guin, reżyseria Magda Szpecht, scenariusz i tłumaczenie Łukasz Wojtysko, TR Warszawa, premiera 6 marca 2020 r.
Premiera tego spektaklu idealnie trafiła w moment przesilenia. Teraz bowiem świat zamarł ze zdumienia, choć tyle razy byt ostrzegany, aby natury nie lekceważyć. Twórcy spektaklu podjęli się ukazania utopijnego świata wedle Ursuli Le Guin, która 35 lat temu opublikowała powieść o skutkach katastrofy ekologicznej, w wyniku której nastąpiło zejście ze znanej ścieżki rozwojowej naszej cywilizacji.