1.

W wydanych w 1948 Pożegnaniach Stanisława Dygata protagonista i zarazem narrator pod koniec części pierwszej powieści, rozgrywającej się w roku 1939, opowiada o swym powrocie z Francji do Polski. „Warszawa wita mnie napiętymi nerwami i ludźmi z łopatami, którzy kopią rowy strzeleckie. Jest czwartek 31 sierpnia. W domu jest normalny dzień czwartek przed pierwszym.” Jego opowieść urywa się nagle po niewymagającej objaśnień przepowiedni: „Na drugi dzień wiele spraw zarówno błahych, jak i poważnych utonie w zdarzeniach nowych i niecodziennych”. Czytelnicy utworu Dygata bowiem pamiętali, że w piątek 1 września 1939 „wybuchła wojna”, która wszystko zmieniła nagle i radykalnie.

Dlatego ów dzień stanowi istotną cezurę w opowieściach, szczególnie reprezentantów generacji dorastającej pod koniec Dwudziestolecia, przyciągającej nie tylko moją uwagę ze względu na wstrząs doznany w warunkach wojny, który wielu doprowadził nawet do odrzucenia wpajanych w domu, szkole czy kościele zasad i dogmatów. Dygat w Jeziorze Bodeńskim, napisanym po powrocie z obozu dla internowanych obywateli Francji na terenie Niemiec w 1940, podważał jedynie rodzimą tradycję romantyczną. Ale inni, którzy przeszli przez lagry bądź łagry, kwestionowali już podstawy kultury europejskiej.

W słuchowisku Iwony Rusek Warszawski wrzesień przedstawicielkami owego pokolenia są dwie siostry Horyszewskie, Maria i Izabella, panny z zamożnego domu poszukujące kandydatów na mężów. Mania i Bella z powodzeniem mogłyby się pojawić na kartach pierwszej części Pożegnań, bo zwłaszcza druga z nich chętnie bawi się w towarzystwie rówieśników w nocnych lokalach warszawskich, gdy rodzice spędzają urlop w Paryżu. Bella stara się ignorować nieuchronność wojny, gdyż nie zamierza ginąć w obronie Polski. Ze swym narzeczonym Tadeuszem Borzymowskim zaraz po jej wybuchu wyjeżdża więc z Warszawy do Lwowa, aby zapewne przez Rumunię lub Węgry przedostać się do Francji. Lecz 17 września, po przystąpieniu Związku Sowieckiego do realizacji paktu Ribbentrop-Mołotow dotyczącego podziału terytorium Polski, oboje giną z rąk krasnoarmiejców. Maria dla odmiany przeczuwa grozę nadciągającej katastrofy, ale pozostaje w Warszawie wierna heroicznej tradycji bronienia polskości, z którą się wyraźnie identyfikuje. Zapewne później została żołnierzem Armii Krajowej i jeśli dożyła do sierpnia 1944 uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim.

W słuchowisku postacie z kręgu Belli komentują ironicznie wygłoszone 6 sierpnia 1935 na zjeździe legionistów w Krakowie oświadczenie generała Edwarda Rydza-Śmigłego: „Nie tylko nie damy całej Polski, ale nawet guzika”. W trakcie wojny, wśród przedstawicieli lewicy czy endecji, zarówno w okupowanym kraju, jak i na emigracji, oraz w czasach panowania komunizmu, obarczano winą za klęskę Polski we wrześniu 1939 sanacyjny reżim, czyli piłsudczyków. Wręcz szydzono z ich prób mobilizowania społeczeństwa przy pomocy propagandy do walki w obronie zagrożonej niepodległości. Świadectwem tego nastawienia był pisany w 1940 i niedokończony dramat Emila Zegadłowicza Domek z kart wystawiony i sfilmowany w okresie stalinizmu, bo w 1954, w socrealistycznej przeróbce Adama Ważyka. Kończył się on 17 września 1939 wkroczeniem żołnierzy Armii Czerwonej jako wyzwolicieli.

Tendencji do surowego osądzania sanacyjnych władz uległ nawet dorastający we Lwowie i w 1939 mający piętnaście lat Zbigniew Herbert w wierszu Pożegnanie września opublikowanym w 1956 w debiutanckim tomiku Struna światła. Przywołał bowiem w tonacji sarkastycznej mowę Rydza-Śmigłego zaraz po śmierci Józefa Piłsudskiego mianowanego marszałkiem Polski, a później Wodzem Naczelnym:

wódz podnosił brwi

jak buławę

skandował: ani guzika

śmiały się guziki

Te same „guziki z płaszczy i mundurów” żołnierzy polskiej armii, po klęsce wrześniowej zamkniętych w obozach jenieckich na terenie Związku Sowieckiego i w 1940 zamordowanych, pojawiły się tytule wiersza napisanego pod koniec życia przez Herberta, poświęconego zaś śladom zbrodni katyńskiej. A nieco wcześniej, w wydanym w stanie wojennym Raporcie z oblężonego ąćmiasta, ogłosił Herbert wiersz 17 IX dedykowany Józefowi Czapskiemu jako autorowi Wspomnień starobielskich i Na nieludzkiej ziemi. Z dzisiejszej perspektywy nie ulega przecież wątpliwości, że Polska, zaatakowana z dwóch stron przez współdziałające ze sobą totalitarne mocarstwa, nazistowskie Niemcy i komunistyczną Rosję, a opuszczona przez sojuszników, Francję i Wielką Brytanię, nie miała żadnych szans na wygranie wojny. Liczne błędy polityczne popełnione przez piłsudczyków nie wywarły bowiem istotnego wpływu na rezultat walk we wrześniu 1939. Natomiast z militarnego punktu widzenia ówczesna wojna obronna była niebywałym dokonaniem polskiej armii.

Uczestnicy przyjęcia wyprawionego przez Bellę recytują chóralnie „wiersz patriotyczny” Bagnet na broń napisany 3 kwietnia 1939 przez komunizującego poetę Władysława Broniewskiego, skądinąd już na początku roku 1940 aresztowanego we Lwowie pod okupacją sowiecką. Potem Maria w oblężonej przez Niemców Warszawie czyta dla odmiany wiersz współpracowniczki Piłsudskiego, Kazimiery Iłłakowiczówny: Modlitwa za nieprzyjaciół.

Na początku wojny największy rozgłos zyskał bodaj wiersz Kazimierza Wierzyńskiego Wstążka z „Warszawianki” opublikowany na osobnej wkładce w ostatnich „Wiadomościach Literackich” z datą 3 września 1939. Nawiązuje on do skrwawionej wstążki przyniesionej w dramacie Stanisława Wyspiańskiego przez Starego Wiarusa, a podarowanej wcześniej przez Marię jej narzeczonemu Józefowi Rudzkiemu, który poległ w trakcie bitwy pod warszawskim Grochowem. Epizod, w którym syn służącej Horyszewskich, Jerzy Marciniak, przychodzi do ich mieszkania, aby przekazać Marii wiadomość, że zakochany w niej Stanisław Jabłonowski zginął w trakcie bombardowania Warszawy usiłując ratować ludzi zasypanych w piwnicy, ma zbliżony charakter. A w jednoaktówce Wyspiańskiego również są dwie panny, bo obok Marii jest Anna. Ponadto słuchowisko zamyka pieśń, ze spolszczonymi słowami francuskiego poety Casimira Delavigne’a i z muzyką Karola Kurpińskiego, będąca lejtmotywem sztuki Wyspiańskiego odtworzona wraz z Mazurkiem Dąbrowskiego po ostatnim komunikacie warszawskiej stacji Polskiego Radia.

Jest to niejako zapowiedź innego utworu dramatycznego Rusek osnutego wokół dziejów tej rozgłośni po wybuchu wojny i zatytułowanego Halo, halo tu mówi Warszawa. A radiowy rodowód miał jeszcze jeden wiersz z września 1939: Alarm Antoniego Słonimskiego, który wyjechał z Warszawy i dotarł do Francji. Zamykają go wersy:

Ogłaszam alarm dla miasta Warszawy.

Niech trwa!