„Turki”, czyli strażnicy pełniący straż przy Grobie Pańskim, to szeroko praktykowana i wciąż żywa na Podkarpaciu tradycja wielkanocna. Straż przy grobie rozpoczną w Wielki Piątek wieczorem, czyli od momentu złożenia w ciemnicy ciała Chrystusa, aż do rezurekcji w Wielką Niedzielę.
fot. Darek Delmanowicz/ PAP
Jak powiedział PAP Damian Drąg, kulturoznawca, regionalista, badacz „turków”, w wielu miejscowościach regionu zwyczaj ten przetrwał w swojej pierwotnej formie i nadal się rozwija.
Zauważył przy tym, że każdy oddział „turków” ma własne, odmienne od pozostałych, umundurowanie. Ma to związek z istnieniem kilku teorii, wyjaśniających zwyczaj zaciągania straży przy grobie Chrystusa. Jednak – jak zauważył Drąg – dokładna geneza wielkanocnych oddziałów straży grobowej jest trudna to ustalenia. Utrudnieniem jest przede wszystkim brak materiałów źródłowych i liczne nawarstwienia historyczne.
„Tradycja pełnienia straży przy grobie Chrystusa sięga prawdopodobnie zakonu Kanoników Regularnych Strażników Świętego Grobu Jerozolimskiego zwanych Bożogrobcami. Zakon ten, zgodnie ze swoją regułą, szerzył w Polsce, od XIII w., kult grobu Pańskiego, a w wiekach późniejszych prowadził działalność misyjną m.in. właśnie na terenie obecnego Podkarpacia” – wskazał ekspert.
Według innej teorii, często powtarzanej głównie w Radomyślu nad Sanem, zwyczaj zaciągania straży przy grobie Chrystusa powstał, gdy do domów wrócili żołnierze polscy po odsieczy wiedeńskiej. „Ich własne ubrania miały być zniszczone ciężką drogą powrotną, a ponieważ jako zwycięzcy nie mogli wrócić w łachmanach, poubierali się w zdobyczne tureckie mundury. Tak egzotycznie odziani dotarli do Radomyśla w Wielki Piątek i dziękując za szczęśliwy powrót uroczyście ślubowali stać przy grobie Chrystusa” – opowiadał regionalista.
Nieco później powstała tradycja pełnienia straży grobowej przez oddziały Gwardii Narodowej, które masowo tworzono w czasie Wiosny Ludów w 1848 r. „I choć dokładną i pewną genezę straży grobowych trudno ustalić, to wszystkie te teorie mają wpływ na obecne umundurowanie «turków»” - zwrócił uwagę Drąg.
Dodał, że legendę o przyodzianiu się w tureckie mundury żołnierzy wracających po odsieczy wiedeńskiej odzwierciedlają stroje straży grobowych w Radomyślu nad Sanem i Woli Rzeczyckiej. Właśnie w tych miejscowościach tradycja ta jest najszerzej rozpowszechniona, a kolejne miejscowości na Podkarpaciu ją powielają.
Jak zauważył kulturoznawca, i choć stroje „turków” z Radomyśla i Woli Rzeczyckiej są nadal zdobione ornamentami tureckimi, to jednak w ich kostiumach widać także wpływy z innych umundurowań. I tak np. nakrycia głowy przybrane są bogato piórami, ozdobione są półksiężycami, strażnicy ubrani są w czerwone, szerokie spodnie, tzw. szarawary, a oddziałem dowodzi basza, ale buty strażników to najczęściej czarne, wojskowe oficerki lub inne współczesne buty.
Różna jest też broń, jaką mają „turki”. Najczęściej są to szable z XIX i XX w., pozyskane od stacjonujących dawniej w tej okolicy różnych oddziałów wojskowych. „Broń tę noszą osoby funkcyjne w oddziale i pozostali członkowie straży grobowej. Jednak jednakowe szable są rzadkością” – zauważył Drąg.
W innych miejscowościach stroje „turków” nawiązują głównie do historycznych mundurów wojskowych, w tym m.in. Księstwa Warszawskiego. Charakteryzują się one wysokimi nakryciami głowy tzw. czakami, do których np. mieszkańcy Grodziska i okolicznych wsi przypinają efektowne bukiety konwalijek, wykonanych z bibuły i papieru. Są również oddziały, których strój wywodzi się niemal wprost od stroju ludowego; strażnicy grobowi występują bowiem w tradycyjnych płótniankach lub sukmankach, trzymając w dłoniach piki lub halabardy, a komendanci - szable.
Jednak wśród umundurowania straży grobowych szczególnie wyróżnia się - zdaniem Drąga - niewielka straż w Nowej Sarzynie, której członkowie ubierają się w stroje typowo rzymskie.
„Oni najmniej odeszli od średniowiecznego pierwowzoru Bożogrobców, czyli od początku tradycji trzymania straży przy grobie Chrystusa. Nawiązują w ten sposób do straży, jaką trzymali Rzymianie przy grobie” – wyjaśnił Drąg.
Zauważył też, że w wielu opracowaniach na temat dawnych obyczajów można znaleźć opisy tak wystrojonych oddziałów straży grobowej, działających dawniej w wielu innych rejonach Polski.
Oddziały „turków” rozpoczynają straż przy grobie Pańskim w Wielki Piątek. Niektóre z nich przybierają wtedy swoje mundury elementami żałobnymi, np. przepasują się czarną szarfą lub przywiązują do swoich pik czarne pokrowce. Dopiero na niedzielną rezurekcję ubierają się w odświętną, bogato przybraną kolorowymi szarfami, kwiatami i pomponami odzież.
W niektórych kościołach, zwłaszcza na wsiach lub małych miasteczkach, „turki” asystują księżom podczas święcenia wody i pokarmów w Wielką Sobotę oraz paleniu świętego ognia podczas wieczornych uroczystości kościelnych.
Z kolei po rezurekcji „turki” organizują parady z pokazami musztry, niekiedy przy akompaniamencie orkiestr dętych. Niektóre z oddziałów mają bardzo bogate układy choreograficzne. Bywa też, że „turki”, na wzór bożonarodzeniowych kolędników, odwiedzają domy i składają mieszkańcom życzenia pomyślności, urodzajnych plonów i błogosławieństwa zmartwychwstałego Jezusa. W zamian otrzymują pieniądze lub produkty spożywcze, np. wielkanocne jajka.
Od wielu lat w pierwszą lub drugą niedzielę po świętach organizowane są wielkanocne parady straży grobowych, w których bierze udział około tysiąca „turków” z Podkarpacia. Parady te przyciągają rzesze turystów.