Biograficzne i monograficzne publikacje wydane w latach 2019 - 2022 - odnotowuje Marzena Kuraś w portalu Teatrologia.info.
Grzegorz Kozak, Hübner, Warszawa 2022; Hanna Faryna-Paszkiewicz, Kobusz. Jan Kobuszewski z drugiej strony sceny, Warszawa 2021; Jarosław Cymerman, Sezony pierwsze i ostatnie. Teatr Miejski w Lublinie w latach 1944-1949, Lublin 2022; Krzysztof Kurek, Teatr poznański w podróży (1870-1900), Poznań 2019.
Grzegorz Kozak, Hübner, Warszawa 2022
Wydana przez Instytut Teatralny przy współudziale Fundacji Teatru Myśli Obywatelskiej im. Zygmunta Hübnera książka nie jest typową biografią artysty. Jak zauważa sam autor, będący dziennikarzem, nie jest to też „praca teatrologiczna”. Zainteresowanie bohaterem książki zdaje się wynikać poniekąd z fascynacji Hübnerem, u którego Grzegorz Kozak wystąpił w Rozmowach z katem w reżyserii Andrzeja Wajdy w 1977, gdzie zagrał Głos z sali.Książka, napisana w porządku chronologicznym, ukazuje bogate i różnorodne pola działalności Hübnera, od debiutu aktorskiego, poprzez prace reżyserskie, dyrekcje teatralne, po dydaktykę, publicystykę, książki, film, telewizję. Grzegorz Kozak zebrał rozległy i wieloraki materiał, wykorzystując w przeważającej mierze wypowiedzi aktorów współpracujących z Hübnerem, dokumenty (w tym IPN-u), korespondencję, publikacje prasowe i książkowe, teksty swego bohatera czy krytyków teatralnych. Powstał z tego mozaikowy tekst eseistyczny, w którym działalność teatralna – aktorska, reżyserska – przeplata się z pracą publicystyczną i pisarską, filmowa zbiega się z realizacjami telewizyjnymi – wszystko to przeniknięte „dyrektorzeniem”, które Hübner przyrównywał do hazardu – a całość spowita w życie prywatne (rozmowa z córką, korespondencja rodzinna). Dziennikarski temperament, wykorzystane anegdoty i historie opowiadane przez aktorów uprzyjemniają czytanie tej obszernej, liczącej 650 stron książki. Zdjęcia ilustrujące tekst nastawione są przede wszystkim na pokazanie samego Hübnera, nie mają więc cech dokumentujących jego prace teatralne czy filmowe. Te najbardziej unikatowe i bezcenne to fotografie prywatne i rodzinne, dopełniające obraz bohatera książki. Istotnym elementem publikacji poświęconej Hübnerowi są załączone na końcu aneksy, zawierające spisy prac reżyserskich (teatr, telewizja, film), ról (teatr, telewizja, film) czy wybranych publikacji.
Hanna Faryna-Paszkiewicz, Kobusz. Jan Kobuszewski z drugiej strony sceny, Warszawa 2021
Blisko dwa lata temu ukazała się w Wydawnictwie WAM (MANDO), najstarszej katolickiej oficynie w Polsce, biografia Jana Kobuszewskiego przygotowana przez jego siostrzenicę, historyk sztuki Hannę Farynę-Paszkiewicz. Książka, napisana barwnym i soczystym językiem, pełna jest ciepła, sympatii i intymności, a jednocześnie niepozbawiona obiektywizmu i dystansu. Autorka opisuje zarówno życie rodzinne Kobuszewskiego, niemal od poczęcia do końca jego dni, jak i pracę zawodową, zwracając uwagę, że choć był przede wszystkim komikiem, sam postrzegał siebie jako aktora „na wskroś dramatycznego”. W publikacji znajdziemy atrakcyjne i pełne uroku opisy przedwojennej i powojennej Warszawy z lat czterdziestych, ale także te z lat okupacji niemieckiej i Powstania Warszawskiego. Omówione zostają pokrótce teatralne dzieje Kobuszewskiego od pierwszych występów – po dyplomie w warszawskiej Szkole Teatralnej – w Teatrze Młodej Warszawy u Stanisława Bugajskiego, następnie w Teatrze Polskim Stanisława Witolda Balickiego, u Kazimierza Dejmka w Narodowym, gdzie grał m.in. w Dziadach w 1967, i łódzkim Teatrze Nowym czy Kwadracie Edwarda Dziewońskiego. Sporo miejsca poświęcone jest jego współpracy i współtworzeniu kabaretów – Dudka i telewizyjnego kabaretu Olgi Lipińskiej, występów w programach telewizyjnych z Wielokropkiem na czele, czy w filmach (zagrał w blisko czterdziestu już od 1956 roku).
Hanna Faryna-Paszkiewicz wykorzystała w swej pracy zarówno materiały archiwalne, dokumentacyjne, jak i publikacje książkowe poświęcone Kobuszewskiemu, czy wspomnienia samego aktora. Zamieszczone w bibliografii stanowią cenne uzupełnienia biografii artysty. Autorka wzbogaciła ponadto książkę wspomnieniami członków rodziny (córki, wnuków, chrześniaka), aktorów (Anny Seniuk, Wiktora Zborowskiego – siostrzeńca) czy Hanny Banaszak oraz Krystyny i Jarosława Pietrzaków. Nie brakuje w niej humoru, tak charakterystycznego dla Kobuszewskiego, anegdot i ciekawostek z życia świata aktorskiego. Całość została bogato zilustrowana fotografiami, przede wszystkim z domowego archiwum, ale także innych zbiorów prywatnych czy Archiwum Teatru Kwadrat i Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Na zakończenie dołączony został także spis teatralnych i filmowych ról Kobuszewskiego, występów w kabaretach, telewizyjnych serialach, filmach, programach rozrywkowych i słuchowiskach radiowych.
Jarosław Cymerman, Sezony pierwsze i ostatnie. Teatr Miejski w Lublinie w latach 1944-1949, Lublin 2022
Książka Jarosława Cymermana, opublikowana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, ukazuje pięć pierwszych powojennych sezonów miejskiego teatru lubelskiego, do momentu jego upaństwowienia. To właśnie na tej scenie rozpoczynał, po zakończeniu wojny, działalność teatr Polski Ludowej. Autor opisuje specyfikę i miejsca, i czasu, wskazując ich wpływy na politykę repertuarową, rezonans ogólnokrajowy teatru oraz duże braki w dokumentach i materiałach archiwalnych omawianego okresu. Praca jest jedną z pierwszych prób metodycznego opisu powojennych dziejów sceny lubelskiej. Podzielona została na trzy części. Pierwsza Sezon założycielski poświęcona została latom 1944-1945, inaugurującym działalność Teatru Miejskiego w Lublinie pod kierownictwem Józefa Klejera. Część druga Sezon gwiazd obejmuje dwa sezony 1945-1947, gdy dyrektorem najpierw jest Antoni Różycki, od 1947 zaś Maksymilian Chmielarczyk. Część trzecia Sezony ostatnie to okres 1947-1949 pod dyrekcją Chmielarczyka. Autor prezentuje kolejne lata działalności teatru, omawiając jego repertuar, pracę zespołu aktorskiego, wskazuje jednocześnie na najistotniejsze procesy wpływające na kształtowanie się wzajemnych relacji między twórcami, władzami a publicznością. Publikację kończy rekonstrukcja repertuaru – Lista premier w Teatrze Miejskim w Lublinie w sezonach 1944-1949 z podanym kierownictwem artystycznym i literackim, reżyserią, scenografią, obsadami sztuk, datami premier i bibliografią recenzji.
Krzysztof Kurek, Teatr poznański w podróży (1870-1900), Poznań 2019
Warto odnotować wydaną już trzy lata temu przez Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk źródłowo-dokumentacyjną pozycję opracowaną przez historyka, znawcę dziejów Wielkopolski i teatru poznańskiego, Krzysztofa Kurka. Stanowi ona bezcenne źródło do dalszych prac nad dziejami polskiego teatru w Poznaniu, uznawanego za scenę narodową ludności polskiej, żyjącej pod zaborem pruskim. Zadanie przeciwdziałania germanizacji zespół teatru poznańskiego realizował poprzez objazdy. Autor, na podstawie materiałów źródłowych, stworzył alfabetyczny spis miast, gdzie teatr poznański występował w latach 1870-1900. Zrekonstruował repertuar, który zaprezentowany został w porządku chronologicznym z rozbudowaną bibliografią prasową, dotyczącą poszczególnych wstępów. W rozdziale zatytułowanym Podróże w gazecie – antologia subiektywna, autor zamieścił, dotąd niewykorzystane w pracach badawczych, publikacje prasowe („Echo Muzyczne Teatralne i Artystyczne”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Dziennik Poznański”, „Kurier Poznański”, „Gazeta Toruńska”, „Kurier Warszawski”) omawiające występy teatru poznańskiego nie tylko na ziemiach zaboru pruskiego, ale też rosyjskiego. Zwieńczeniem publikacji jest edycja rękopisu odnalezionego w Bibliotece Raczyńskich Aktor w podróży. Monodram ze śpiewami w 1ej odsłonie napisany przez Adolfa Delchau Art.[tystę] Dr.[amatyczmego]. Jak pisze Krzysztof Kurek, scenariusz ten „oddaje specyfikę życia w prowincjonalnym zespole objazdowym i stanowi doskonały komentarz (literacki i emocjonalny) do prezentowanych w tomie zagadnień”. Praca wzbogacona została i dodatkowo udokumentowana teatralnymi afiszami z lat 1823-1886, pocztówkami budynków teatralnych, fotografiami widoków, map i planów miast, raportów kasowych poznańskiego teatru czy portretami artystów teatru.