W powszechnej świadomości społecznej aktorzy to jedna z lepiej zarabiających grup zawodowych. Jednak artyści ze statusem gwiazdy, którzy mogą się pochwalić wysokimi zarobkami, to niewielki procent tej społeczności. Pozostali zmagają się z drugą stronę tego medalu – niestabilnością finansową, która z pewnością nie gwarantuje życia usłanego „czerwonym dywanem”.
fot. mat. ZZAP
Związek Zawodowy Aktorów Polskich (ZZAP) od początku 2024 roku prowadzi intensywne działania mające na celu poprawę sytuacji finansowej aktorów niezależnych zatrudnianych w teatrach na podstawie umów cywilnoprawnych. Takie umowy nie podlegają przepisom dotyczącym minimalnego wynagrodzenia za pracę. To prowadzi do sytuacji, w których za 2-3 miesiące pracy nad rolą aktorzy zarabiają mniej niż wynosi jedna miesięczna płaca minimalna.
ZZAP rozpoczął korespondencję z urzędami na początku 2024 roku, zwracając uwagę na rażące niedopatrzenia w traktowaniu aktorów niezależnych. W lutym 2024 roku Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) skierowało pismo do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, podkreślając, że wynagrodzenia aktorów są często niższe niż minimalna krajowa. Mimo licznych prób nawiązania dialogu z odpowiednimi urzędami i instytucjami państwowymi, problem pozostaje nierozwiązany. Przedstawiciele ZZAP podkreślają jednak, że są otwarci na dalsze rozmowy i wspólne działanie, gdyż aktorzy bez etatów są takimi samymi obywatelami jak wszyscy inni, a obecne niedopatrzenia sprawiają, że są traktowani, jak obywatele drugiej kategorii.
Sytuacja aktorów na umowach cywilnoprawnych w polskich teatrach
W obecnych warunkach dyrekcje teatrów, wykorzystując trudną sytuację na rynku pracy proponują aktorom niezależnym bardzo niskie stawki wynagrodzenia za przygotowanie roli. Ponieważ umowy zawierane z tymi aktorami mają charakter umów o dzieło, nie podlegają one przepisom dotyczącym minimalnego wynagrodzenia za pracę. W rezultacie, aktorzy niezależni zmuszani są do akceptacji wynagrodzenia, które w przeliczeniu miesięcznym często nie przekracza połowy wysokości minimalnej krajowej. Taki proceder jest nieakceptowalny i nie powinien mieć miejsca w państwie prawa. Zwłaszcza, że specyfika pracy w teatrze oraz specyfika wspomnianych umów, wymaga od osób, które je zawierają pełnej dyspozycyjności w okresie powstawania spektaklu. W związku z tym nie mają one szans na podjęcie innych prac zarobkowych w czasie obowiązywania umowy. Dodatkowo, sytuacja ta prowadzi do systemowego nierównego traktowania aktorów w zależności od formy zatrudnienia. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się młode aktorki i aktorzy rozpoczynający swoją karierę zawodową.
ZZAP przeprowadził ankietę mailową wśród swoich członków, z której wynika, że stawki za przygotowanie roli w spektaklu wahają się w szerokim zakresie, zależnie od teatru, wielkości roli i regionu. Oczywiście zdarzają się produkcje, które gwarantują godne płace. Jednak najniższe wynagrodzenia mieszczą się w przedziale od tysiąca do trzech tysięcy złotych brutto. Czas trwania prób bywa różny – od kilku dni przy zastępstwach, po okres dwóch, trzech miesięcy, który jest najczęściej spotykanym standardem. Poza wynagrodzeniem, aktorzy zwracają uwagę na liczne zapisy w umowach, które budzą ich sprzeciw. Takim problemem jest brak zwrotu kosztów podróży, nierzadko brakuje również zapewnionego zakwaterowania, a w przypadkach, gdy aktorzy mają dostęp do noclegu, jego standard pozostawia wiele do życzenia. Kolejną kwestią jest obniżenie wynagrodzenia za drugi spektakl wystawiany tego samego dnia – zdarza się, że aktorzy otrzymują jedynie część pierwotnej stawki. Niepokój budzi również brak ubezpieczenia i świadczeń socjalnych. Umowy o dzieło nie gwarantują składek na ubezpieczenie społeczne, a część teatrów nie oferuje żadnego zabezpieczenia na wypadek kontuzji czy urazów. Wśród zapisów budzących sprzeciw pojawiają się te jednostronnie korzystne dla teatrów - np. instytucja nie ponosi konsekwencji odwołania spektaklu, podczas gdy aktor może być zobowiązany do zapłaty kary finansowej za rezygnację. Sporadycznie, ale jednak pojawiają się umowy przewidujące: kary finansowe za pomyłki na scenie, zwłaszcza w spektaklach komercyjnych, a także możliwość przejęcia wykreowanej przez aktora roli i przekazania jej innemu wykonawcy bez żadnych konsekwencji. Wyniki ankiety nie pozostawiają wątpliwości, że branża teatralna potrzebuje zmian..
Czy istnieje rozwiązanie?
W trosce o poprawę sytuacji zawodowej aktorów niezależnych w Polsce ZZAP proponuje wprowadzenie mechanizmu zapewniającego im godne wynagrodzenie w produkcjach teatralnych finansowanych ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Obecny system grantów i dotacji umożliwia teatrom pozyskiwanie funduszy na realizację spektakli, jednak nie gwarantuje minimalnych stawek dla aktorów niezależnych zatrudnianych w takich produkcjach, co prowadzi do nierówności na rynku pracy. Aby temu przeciwdziałać, ZZAP proponuje ustanowienie minimalnej kwoty wynagrodzenia, która odpowiadałaby, co najmniej równowartości krajowej płacy minimalnej za miesiąc prób. W przypadku dłuższych okresów przygotowań, wynagrodzenie wzrastałoby proporcjonalnie – przy dwóch miesiącach prób wynosiłoby co najmniej dwukrotność płacy minimalnej, a w razie dłuższych przygotowań odpowiednio więcej.
Wprowadzenie takiego rozwiązania stanowiłoby krok w stronę poprawy standardów zatrudnienia. Inicjatywa ta jest odpowiedzią na potrzebę sprawiedliwego traktowania artystów i umożliwienia im funkcjonowania w środowisku pracy na przejrzystych zasadach. Powiedzmy jasno, aktorzy nie są obywatelami drugiej kategorii!
Związek Zawodowy Aktorów Polskich (ZZAP). Jest obecnie największą w kraju organizacją zrzeszającą aktorki i aktorów. Zajmuje się najważniejszymi sprawami, które ich dotyczą. Monitoruje warunki pracy i płacy aktorek i aktorów. Gdy zauważa systemowe luki, niewystarczające lub niesprawiedliwe rozwiązania, nawiązuje kontakt z osobami/instytucjami odpowiedzialnymi za konkretne regulacje prawne i zmiany w ich zakresie. Przygląda się również nowej i planowanej legislacji dotyczącej artystów – w ramach otwartych konsultacji lub poprzez bezpośredni kontakt z organami administracji publicznej i jej przedstawicielami.
