Pięć lat temu ponad sto tysięcy wrocławian wzięło udział w weekendzie, który otworzył niezwykłe święto, jakim był rok Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016.
Obchody Europejskiej Stolicy Kultury były dla Wrocławia przedsięwzięciem zupełnie bezprecedensowym – jeśli chodzi o niezwykle bogaty program (prezentujący potencjał lokalnej sceny artystycznej oraz dzieła wybitnych twórców z całej Europy i świata), ale i skalę.
W 2016 roku w stolicy Dolnego Śląska odbyło się ponad 4500 wydarzeń kulturalnych – średnio 12 dziennie!
– Były zarówno drobne przedsięwzięcia, jak i czerwone dywany: Mikrogranty, wydarzenia we wrocławskich parkach, ale i Olimpiada Teatralna oraz Europejskie Nagrody Filmowe... – wspomina europejskie święto kultury Rafał Dutkiewicz, Prezydent Wrocławia w latach 2002-2018. – Instytucje zaczęły pracować inaczej – otwarcie i wspólnie. To był najbardziej uspołeczniony rok i projekt w historii miasta.
W organizację działań wpisanych w program obchodów zaangażowanych było 170 000 osób, w tym przeszło 2000 wolontariuszy, a 7000 artystów i grup twórczych otrzymało bezpośrednie wsparcie swej działalności. Liczba uczestników wszystkich wydarzeń ESK 2016 przekroczyła 5 milionów. – Mieszkańcy Wrocławia mieli kulturę w zasięgu wzroku i na wyciągnięcie ręki. Mogli z nią obcować i gremialnie z tej możliwości korzystali – na koncertach, wystawach, warsztatach, w muzeach, ale i w parkach – podkreśla Prezydent Wrocławia Jacek Sutryk.
Kuratorzy wspominają ESK
– ESK Wrocław 2016 było dla miasta punktem zwrotnym – kultura wylała się na ulice, przestała być „własnością” garstki profesjonalistów, a stała się przestrzenią spotkania wszystkich mieszkańców, stała się obywatelska – wspomina Chris Baldwin, kurator ESK ds. perfomence’u, twórca koncepcji ceremonii otwarcia, ale i megawidowisk „Flow” i „Niebo”.
Wtóruje mu kuratorka projektów muzycznych, dyrygentka i chórmistrzyni Agnieszka Franków-Żelazny – podkreślając jednocześnie, jak wielkim wyzwaniem był rok Europejskiej Stolicy Kultury: – Kiedy dziś myślę o ESK, to mam przed oczami szczęśliwych ludzi, chętnie uczestniczących w wydarzeniach tego roku, ale widzę też proces – pracowite, inspirujące i często burzliwe spotkania robocze autorami i realizatorami projektów. Czuję wdzięczność za szansę obcowania z pięknem, za problemy, którym trzeba było stawić czoła, za relacje, które wciąż trwają i za to, że dziś wiele osób patrzy na kulturę inaczej.
Dla Irka Grina – dyrektora Wrocławskiego Domu Literatury, a w czasach ESK kuratora programu literackiego – na podsumowanie roku 2016 jest jeszcze zbyt wcześnie. – Wydawałoby się, że pięć lat to czas wystarczający, by pojawiła się jakaś stabilna intelektualnie i emocjonalnie pamięć procesu tworzenia i obchodów Europejskiej Stolicy Kultury – mówi. – Otóż nie. Wielowarstwowość i ogrom działań w tamtym czasie, ich nienormatywność, niekonwencjonalność, swoista niepewność i rodzaj artystycznej nieformalności, powoduje, że zamiast rzeczowej rozwagi nieustająco zmagam się z intuicją. Tak jak wówczas. Oczywiście literacka scheda po ESK we Wrocławiu ma również wymiar materialny – jak choćby Wrocławski Program Wydawniczy czy Wrocławski Dom Literatury – i one, i inne trwające przedsięwzięcia, zdają się legitymizować tamte intuicje – kontynuuje Grin. – Jednak nie tak, bym czuł się w pełni usatysfakcjonowany i pewny swego.
Pytany o refleksje dotyczące Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016 projektant Zbigniew Maćków, kurator ESK ds. architektury, także zaleca rozwagę w wyciąganiu z tego doświadczenia wniosków i zwraca uwagę, że rzecz nie w tym, by oceniać krótkotrwały efekt, który ma wartość sentymentalną, ale by dostrzec procesy, które toczą się nieprzerwanie, pozytywistycznie budując jakość życia w mieście. Z satysfakcją wymienia jednak trwałe efekty projektów stanowiących część architektonicznego programu ESK: - WuWA jest jednym z istotniejszych miejskich atraktorów; kolejne obiekty wrocławskich modernistów doczekują rewitalizacji; Nowe Żerniki zainspirowały całą serię zdarzeń urbanistycznych od Nowych Jeziorek w Warszawie po Nowy Wełnowiec w Katowicach. Pozostają one do dziś w sferze marzeń i ambicji, podczas gdy na naszym osiedlu żyje już ponad 4 tysiące mieszkańców, codziennie w praktyce weryfikując decyzje wtedy wypracowane.
Do bardzo konkretnego momentu z 2016 roku sięga pamięcią ówczesny kurator działań filmowych Roman Gutek, twórca MFF Nowe Horyzonty. – W związku z galą Europejskich Nagród Filmowych w grudniu 2016 roku do Wrocławia przyjechało wielu twórców filmowych. Jednym z nich był Wim Wenders, świetny reżyser i ówczesny Przewodniczący Europejskiej Akademii Filmowej – opowiada. – Wenders w trakcie pobytu w Wrocławiu spotkał się z widzami w kinie Nowe Horyzonty. Na zakończenie rozmowy powiedział: „Prosiłem już prezydenta Dutkiewicza - niech Wrocław zostanie wieczną stolicą kultury!”.
Co po ESK?
Europejska Stolica Kultury zostawiła w przestrzeni miasta trwałe ślady. – Infrastruktura kultury we Wrocławiu zyskała kilkanaście nowych obiektów i kilka gruntownie wyremontowanych – przypomina Rafał Dutkiewicz. Narodowe Forum Muzyki, Teatr Muzyczny Capitol, Pawilon Czterech Kopuł, Muzeum Pana Tadeusza, Centrum Historii Zajezdnia… W swym obecnym kształcie wszystkie te “przestrzenie dla piękna” powstały właśnie w ramach przygotowań do ESK 2016 – a stanowią one tylko początek długiej listy zakrojonych na szeroką skalę inwestycji w kulturę. Jednak nie mniej ważnym od projektów infrastrukturalnych efektem roku obchodów jest rozbudzenie energii wrocławianek i wrocławian, którzy do dziś nie tylko tłumnie uczestniczą w kulturze, ale i ją tworzą oraz wprowadzają ją w swe najbliższe otoczenie.
– Tytuł Europejskiej Stolicy Kultury, de facto, zostaje na zawsze. Jest wpisany w miejskie CV. I zobowiązuje – wskazuje Jacek Sutryk. – Zresztą, w minionym roku udowodniliśmy (przenosząc mnóstwo eventów do sieci czy na dachy miasta), że nawet pandemia nie jest nas w stanie od kultury odciąć. Tworzyliśmy w izolacji, jednak dzięki wirtualnej przestrzeni efekt tej pracy mógł być powszechnie odbierany - dodaje.
Odpowiedzialne za realizację programu ESK Biuro Festiwalowe Impart 2016 po roku obchodów zmieniło się w Strefę Kultury Wrocław: instytucję, która tworzy rozbudowaną sieć miejsc kultury, organizuje liczne festiwale oraz prowadzi programy, mające na celu wspieranie kulturalnej aktywności mieszkańców miasta. Wiele działań zapoczątkowanych lub rozwiniętych podczas ESK 2016 kontynuowanych jest przez SKW do dzisiaj – choćby mające na celu wspieranie oddolnych inicjatyw lokalnych Mikrogranty czy gromadząca co roku tłumy Europejska Noc Literatury.
W 2020 roku Europejskimi Stolicami Kultury były chorwacka Rijeka i irlandzkie Galway. Wraz ze startem roku 2021 tytuł przekazany miał zostać trzem kolejnym miastom: Nowemu Sadowi w Serbii, Timișoarze w Rumunii i Eleusis w Grecji. Ze względu na pandemię koronawirusa, która uniemożliwiła realizację zaplanowanego na rok 2020 programu, już w sierpniu zeszłego roku Komisja Europejska zaproponowała jednak przedłużenie obchodów organizowanych przez Rijekę i Galway do końca kwietnia 2021 roku. Jednocześnie przesunięto wydarzenia zaplanowane przez organizatorów ESK 2021: w Nowym Sadzie odbędą się one w 2022, a Timișoarze i Eleusis - dopiero w 2023 roku.