Z głębokim smutkiem i żalem przyjęliśmy wiadomość o nagłej śmierci Jana Szurmieja – reżysera, inscenizatora, choreografa i aktora, od 2020 roku dyrektora artystycznego Teatru Polskiego we Wrocławiu.

fot. M. Dudek/mat. teatru

Jan Szurmiej urodził się w trzeciej dekadzie czerwca 1946 roku (w dokumentach fałszywa data: 27 lipca 1946 roku) w Jaworze w rodzinie o dużej tradycji teatralnej. Jego matka – Aida – była tancerką i choreografem, a ojciec – Szymon – aktorem, reżyserem oraz wieloletnim dyrektorem Teatru Żydowskiego im. E.R. i I. Kamińskich w Warszawie. W latach 1956–1960 Jan Szurmiej uczęszczał do szkoły baletowej przy Operze Wrocławskiej. W połowie lat 60. grał na gitarze i śpiewał we wrocławskiej grupie big-beatowej JART-4. W latach 1965–1971 był aktorem w Studenckim Teatrze Pantomimy „Gest” przy Politechnice Wrocławskiej, po czym przeniósł się do Warszawy, gdzie na dwadzieścia lat dołączył do zespołu aktorskiego Teatru Żydowskiego. Grał duże role w przedstawieniach między innymi Jakuba Rotbauma (Kopeł w „Wielkiej wygranej” Szołema Alejchema, 1972; Markus w „Spadkobiercach” Sz. Alejchema, 1977), Szymona Szurmieja (Chunon w „Dybuku (Na pograniczu dwóch światów)” Szymona An-skiego, 1973; Happy w „Śmierci komiwojażera” Arthura Millera, 1975; Lewi-Icchok w „Dzbanie pełnym słońca” Pereca Hirszbejna, 1975; Motełe w „Bogu, człowieku i diable” Jakuba Gordina, 1976; Maks w „Dwóch Kunie-Lemł” Abrahama Goldfadena, 1976; Felek we „W noc zimową” Szymona Diamanta, 1977), Andrzeja Witkowskiego (Benia Krzyk w „Zmierzchu” Izaaka Babla, 1976), Waldemara Krygiera (Lekarz I i Konferansjer w „Planecie Ro” Ryszarda Marka Grońskiego, 1978) czy Juliusza Bergera (Christian Hortkopf w „Jakubie i Ezawie” Samuela Gronemana, 1980). W roku 1976 zdał w stolicy egzamin eksternistyczny dla aktorów dramatu. Rok 1982 przyniósł graną gościnnie na scenie warszawskiego Teatru Ateneum rolę Mackiego Majchra w przedstawieniu „Niebo zawiedzionych” na podstawie songów Bertolta Brechta w reżyserii Leny Szurmiej. Miał w dorobku również kilkanaście ról filmowych i epizodów serialowych, poczynając od Chasyda w „Sanatorium pod Klepsydrą” Wojciecha Jerzego Hasa (1973), przez między innymi Kantora w „Austerii” Jerzego Kawalerowicza (1982) czy Doktora Janusza Stockiego w telewizyjnym „Problemacie profesora Czelawy” Zygmunta Lecha (1985), po Krupiera w polsko-amerykańskim „Szulerze” Adka Drabińskiego (1991) z Philipem Seymourem Hoffmanem.

Od 1975 roku zaczął się nowy nurt w Jego pracy artystycznej – choreografia. Zadebiutował jako twórca ruchu scenicznego wspominaną już „Śmiercią komiwojażera” A. Millera w Teatrze Żydowskim. Przez lata pracował nad choreografią przedstawień reżyserowanych przez między innymi Lenę Szurmiej, Jerzego Gruzę, Bogusława Lindę, Jana Nowaka, Piotra Cieślaka, Tadeusza Kijańskiego, Bohdana Cybulskiego, Olgę Lipińską, Adama Hanuszkiewicza, Macieja Domańskiego, Jerzego Satanowskiego, Jana Prochyrę, Zygmunta Bielawskiego czy Gołdę Tencer. Najczęściej jednak układał choreografię do własnych spektakli.

fot. Jarek Kuśmierski/mat. teatru

Pierwsze kroki w stronę reżyserii wykonał w roku 1984, kiedy w Teatrze Muzycznym w Gdyni wraz z Jerzym Gruzą współreżyserował musical „Skrzypek na dachu”, a w Warszawskim Teatrze Pantomimy wraz ze Zdzisławem Starczynowskim widowisko pantomimiczne „Misterium podróży”. Jako samodzielny reżyser zadebiutował w roku 1986 w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu niezapomnianą, graną latami przy nadkompletach widzów adaptacją „Sztukmistrza z Lublina” Isaaca Bashevisa Singera z muzyką Zygmunta Koniecznego i songami Agnieszki Osieckiej. Znamienne, że tym samym tytułem, wystawionym w Teatrze Polskim w Szczecinie, zakończyła się też w marcu 2024 roku Jego kariera reżyserska. Był znawcą kultury żydowskiej, której poświęcił wiele swoich spektakli. Miał w swoim dorobku ponad sto realizacji reżyserskich. Pracował jako reżyser i choreograf w wielu teatrach w Polsce i za granicą: w Elblągu, Gdyni, Gliwicach, Jeleniej Górze, Kaliszu, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Sosnowcu, Szczecinie, Wałbrzychu, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze, a poza Polską w Izraelu (Tel Awiw), na Litwie (Kłajpeda, Kowno), w Meksyku (Mexico City), Stanach Zjednoczonych (Chicago) i Szwecji (Göteborg).

Na scenach Teatru Polskiego we Wrocławiu stworzył dziesięć dużych premier z rozbudowaną warstwą muzyczną: „Ósmy krąg” na podstawie pieśni Władimira Wysockiego oraz Mariny Cwietajewej, Aleksandra Galicza, Borisa Pasternaka, Aleksandra Rozenbauma i poetów anonimowych (1989; jedyny spektakl Jana Szurmieja sfilmowany dla Teatru Telewizji), „Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwańca” na podstawie powieści Ilii Erenburga (1990), „Anię z Zielonego Wzgórza” na podstawie powieści Lucy Maud Montgomery (1991), „Pierścień i różę” na podstawie powieści Williama Makepeace Thackeraya (1993), „Przygody Tomka Sawyera” na podstawie powieści Marka Twaina (1995), „Krwawe gody” Federica Garcíi Lorki (1999; spektakl przygotowany we współpracy z Polskim Teatrem Tańca – Baletem Poznańskim), „Przygody Hucka Finna, czyli O czym dziś napisałby Mark Twain” Romana Kołakowskiego (2001), „Xięgi Schulza” Jana Szurmieja i Wojciecha Jankowiaka na motywach twórczości Brunona Schulza (2018), „Zmierzch – świtem...” na motywach twórczości Izaaka Babla: sztuki „Zmierzch”, „Opowiadań odeskich” oraz scenariusza filmowego „Benia Krzyk” (2021) oraz „*** [Czas na mnie]” na podstawie wierszy i poematów Tadeusza Różewicza (2021).

Niektóre z innych Jego wielokrotnie nagradzanych przedstawień to: „Skrzypek na dachu”, „Cabaret” (prapremiera polska), „Baron cygański”, „Zemsta nietoperza”, „Piaf”, „Wielka woda”, „Zorba”, „Księżniczka czardasza”, „Król włóczęgów”, „George & Ira Gershwin”, „Księga dżungli”, „The Fantasticks”, „Jajokracja”, „Dyzma”, „Straszna gospoda”, „Słodkie lata 20., 30...”, „Ach! Odessa – Mama...”, „Siostrunie”, „Śmierć pięknych saren”, „Marlene Dietrich. Błękitny Anioł” czy musical narodowy „Chopin ’44”. Był znawcą kultury żydowskiej, której poświęcił wiele swoich spektakli. Mawiał, że robi taki teatr, jaki sam lubi oglądać.

W latach 1991–1993 był dyrektorem artystycznym Operetki Wrocławskiej. Pełniąc w latach 1992–1994 funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego Operetki Warszawskiej, zmienił jej profil repertuarowy i formułę na teatr muzyczny oraz przywrócił przedwojenną nazwę tego obiektu – Roma. Sezon 1996/1997 przepracował jako etatowy reżyser Teatru Żydowskiego. W latach 2017–2018 pracował jako pełnomocnik dyrektora Lubuskiego Teatru w Zielonej Górze do spraw artystycznych i programowych. Od marca 2020 roku do śmierci był dyrektorem artystycznym Teatru Polskiego we Wrocławiu. W latach 1996–2000 był ponadto dyrektorem generalnym Stowarzyszenia Niezależnych Autorów Radiowych i Telewizyjnych SNART w Warszawie, w latach 2001–2007 twórcą i dyrektorem artystycznym Festiwalu im. A. German „Tańczące Eurydyki” w Zielonej Górze, a w latach 2005–2011 twórcą, pomysłodawcą i reżyserem cyklicznego „Święta Saskiej Kępy” w Warszawie. Nieobca była Mu też praca dydaktyczna – był starszym wykładowcą na Wydziale Wokalno-Aktorskim Akademii Muzycznej we Wrocławiu (1991–1993) oraz wykładowcą na Wydziale Aktorskim Wyższej Szkoły Komunikowania i Mediów Społecznych im. J. Giedroycia w Warszawie (2004–2005).

Laureat licznych nagród w kraju i za granicą. Również jego spektakle doceniano rozmaitymi nagrodami, między innymi wrocławskimi Statuetkami Fredry dla najlepszego spektaklu roku (1987 za „Sztukmistrza z Lublina”, 1990 za „Ósmy krąg”, 1992 za „Skrzypka na dachu”), kielecką Dziką Różą dla najlepszego spektaklu sezonu (2006 za „Anię z Zielonego Wzgórza”) czy zielonogórskimi Leonami dla najlepszego przedstawienia sezonu (2013 za „Siostrunie”, 2014 za „Piaf”, 2015 za „Ach! Odessa – Mama...”). Odznaczono Go Złotym Krzyżem Zasługi (1985), Medalem 30-lecia Polskiej Agencji Artystycznej Pagart za propagowanie kultury polskiej za granicą (1987), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2005), Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2018) oraz Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2023).

Zmarł we Wrocławiu 3 czerwca 2024 roku.

Rodzinie i Bliskim składamy głębokie wyrazy współczucia.
Dyrekcja i Zespół Teatru Polskiego we Wrocławiu

Biogram Jana Szurmieja przygotował Jarosław Minałto