„NaXuj. Rzecz o Prezydencie Zelenskim” Ziemowita Szczerka w reż. Piotra Siekluckiego w Teatrze Nowym Proxima w Krakowie. Pisze Piotr Gaszczyński w Teatrze dla Wszystkich.

fot. Marcin Oliva Soto / mat. teatru

Nieco ponad trzy miesiące temu tylko ci, którzy interesowali się sceną polityczną za naszą wschodnią granicą, mogli kojarzyć postać Wołodymyra Zełeńskiego. Aktor, komik, celebryta, którego zwycięstwo w ukraińskich wyborach prezydenckich można było traktować w kategoriach mało śmiesznego żartu, w kilka dni stał się symbolem niezłomności, zaciekłej walki o swoją ojczyznę, tożsamość i cały wolny świat. Absurdalny atak Rosjan na Ukrainę, oprócz całej grozy jaką niesie ze sobą wojna, pokazał dobitnie jeszcze jedno – w jaki sposób dyktatorzy omamieni podszeptami klakierów na temat własnej wielkości, w trzy miesiące mogą kompletnie ośmieszyć własny kraj, niwecząc tym samym dziesiątki lat mocarstwowej propagandy. Spektakl NaXuj. Rzecz o Prezydencie Zelenskim w krakowskim Teatrze Nowym Proxima precyzyjnie wydobywa na powierzchnie porażającą groteskowość sytuacji, w jakiej znalazła się cywilizowana Europa, kompletnie zaskoczona tym, że w XXI wieku ruscy o dziwo nadal są ruskimi.

Przestrzeń, w której rozgrywa się spektakl, przypomina lunapark utworzony z ruin zburzonego miasta. Słynne powiedzenie, że „Kto mieszka w Polsce, ten w się w cyrku nie śmieje” można w tym przypadku śmiało rozszerzyć na szeroko rozumiany słowiański wschód. Na wojennych zgliszczach walczą ze sobą upiory przeszłości i bohaterowie teraźniejszości. Zełeński (Michał Felek Felczak) symbolizuje siłę, moc sprawczą. Swoją posturą, sposobem mówienia, poruszania się, stara się wskrzesić ducha walki z najeźdźcą.  Mimo superbohaterskiego anturażu nie jest pozbawiony ludzkich słabości. Widzimy człowieka targanego emocjami, strachem, który z jednej strony paraliżuje, z drugiej zaś pcha do czynów, których sam prezydent by się po sobie nie spodziewał. W działaniach wspiera go Upiór Kijowa (Katarzyna Krzanowska), stylizowana na Harley Quinn, pogromczyni rosyjskich samolotów, które strąca przy pomocy procy i kiszonych ogórków. To właśnie takie historie jak ta, o pewnej Ukraińce niszczącej drona przy pomocy słoika, zbudowały oddolną narrację o wojnie za naszą wschodnią granicą. Już nie tylko czołgi, karabiny i rakiety walczą z agresorem – to nawet przysłowiowa babcia klozetowa pokazuje ruskim, gdzie ich miejsce. Tym Ukraina zdobyła nasze serca, pospolitym ruszeniem zwykłego obywatela, który nie ugina się pod naporem wroga, ale bierze co ma pod ręką i walczy, do upadłego. W walce Dawida z Goliatem, rozum mówi Goliat – jak się skończyło, wiedzą nie tylko bibliści.

Po ciemnej stronie mocy prym wiedzie Rasputin (Karol Śmiałek). Jest to zdecydowanie najciekawsza postać spektaklu. Przypominający Jokera fan zespołu Rammstein, wije się po całej scenie niczym słowiański demon. Jest prawdziwym mistrzem ceremonii – to on inspiruje agresorów do walki (choć sama Matuszka Rosija wyrzeka się go w pięknej scenie w końcowej części przedstawienia). Zestawienie dwóch bohaterów z uniwersum Batmana też ma swoje symboliczne znaczenie – wiemy jak dziwny, zakręcony, będący kwintesencją toksyczności związek, tworzy Joker z Harley. Sam Zełeński toczy wewnętrzny konflikt – z jednej strony historia Rosji i Ukrainy jest ze sobą nierozerwalnie związana, z drugiej zaś uczucie, które wygasło, łatwo przemienia się we wzajemną nienawiść.

Paradoksalnie sam Putin (Sławomir Sulej) gra tu drugorzędną rolę. Jest przedstawiony jako groteskowy gość przechodzący któryś z rzędu kryzys wieku średniego. Problem w tym, że zamiast Ferrari kupuje sobie rakiety i samoloty. Wyłaniający się ze śmietnika historii (dosłownie!) były agent KGB bardziej bawi, niż budzi strach, zresztą bardzo szybko zostaje spacyfikowany i resztę przedstawienia ogląda przywiązany do krzesła.

Osobną kwestią spektaklu jest Polska, którą utożsamia wzruszony działacz kultury Hołdzimierz Władyszłap Praszto  (Piotr Sieklucki). Biegający po scenie w stroju ludowym, z siatami pełnymi darów dla potrzebujących, jest do bólu gombrowiczowski (a to duża sztuka!). Forma nienaganna, przecież każdy chce pomóc i chce się tym pochwalić na fejsie (a ekstrawagancki wolontariusz ma nawet okazję zrobić sobie selfie z samym prezydentem), ale – jak to z formą bywa – okazuje się być całkiem pusta w środku. Z ustami pełnymi staropolskich frazesów tak naprawdę bardziej przeszkadza, niż pomaga w walce. Z szablą na czołgi, znamy to już od czasów Wajdy. Sieklucki tworzy Polaka targanego sprzecznościami, człowieka z sercem na dłoni, ale pamiętającego wołyńskie krzywdy. To bardzo ciekawy temat do rozwinięcia, jak pogodzić teraźniejszą braterskość z dawnymi, nieprzepracowanymi krzywdami. Tu nie ma na to miejsca, bo też nie taka jest konwencja tego spektaklu, będącego w gruncie rzeczy mieszanką farsy i czarnej komedii.

Ukraińską, kozacką duszę wyśpiewuje Bohun (Jacek Stefanik), jego partie wokalne należą do najmocniejszych elementów przedstawienia. Tu również jest przewrotnie – wojownik, człowiek stworzony do walki wykonuje m.in. słynną piosenkę zespołu 5Nizza „Soldat”, będącą swoistym antywojennym manifestem. Sojusz Bohuna, Polaka i prezydenta – Ukraińca żydowskiego pochodzenia we wspólnej sprawie pokazuje jak historia potrafi zadrwić z tych, którzy niejednokrotnie poświęcają całe życie, by w niej grzebać i szukać punktów spornych. Przychodzi moment próby, w którym nie ma to absolutnie żadnego znaczenia.

Jeszcze o formie, która nie mogła być inna. Za wcześnie, by na chłodno, analitycznie tworzyć sztuki mówiące o tym, co się dzieje. Śmiech – jedyna, ale niezwykle skuteczna broń pozwala poradzić sobie z ogromem cierpienia, jakie obserwujemy od 24 lutego. Scenografia, kostiumy i charakteryzacja to sceniczny majstersztyk. To przedstawienie jest po prostu dobrze zrobione. Jakkolwiek to nie brzmi – dobrze się go ogląda. Po reakcjach publiczności czuło się, że tego typu złapanie oddechu, dystansu było wszystkim potrzebne. Historia nieraz pokazała, że to właśnie od śmiechu zaczynają pękać mury, wydawałoby się nawet największych twierdz.