Dramaturg w pracy może mieć różne zakresy obowiązków. Poniżej przedstawiamy te najczęściej spotykane. Jedne z nich powinny być objęte umową o dzieło 1, jako że prowadzą do powstania utworu w rozumieniu prawa autorskiego, inne, potraktowane odrębnie, mogą być objęte umową o świadczenie usług 2.
Stworzenie DRAMATURGII MOŻE OBEJMOWAĆ następujące rodzaje współpracy dramaturgicznej: 3
– KONCEPCJA – tworzenie całościowego konceptu scenicznego, najczęściej we współpracy z reżyserem/reżyserką.
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– RESEARCH – przygotowanie kontekstów kulturowych, będących inspiracją lub/i punktem wyjścia do powstania spektaklu lub innego zdarzenia o charakterze performatywnym.
*potraktowany odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło, jeżeli efektem jest zebranie kontekstów i twórcze opracowanie materiałów lub umowy o świadczenie usług, jeżeli przedmiotem umowy jest tylko badanie kontekstów.
– KONSULTACJA DRAMATURGICZNA – konsultacja konceptu scenicznego z twórcami. Praca nie wymaga stałego udziału w próbach i w procesie pracy nad spektaklem. Konsultacja może odbywać się przed rozpoczęciem prób, w ich trakcie lub pod koniec pracy nad tekstem, spektaklem lub wydarzeniem performatywnym.
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o świadczenie usług (z podaną liczbą godzin wyznaczonych na konsultację).
– OPRACOWANIE DRAMATURGICZNE TEKSTU – przystosowanie istniejącego tekstu dramatycznego do wystawienia na scenie zgodnie z koncepcją reżyserską lub/i dramaturgiczną. Opracowanie może dotyczyć skrócenia tekstu, przystosowania liczby postaci do obsady, dopisania jednej czy dwóch autorskich scen.
*potraktowane odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– ADAPTACJA – przystosowanie do wystawienia na scenie (wykorzystania w ramach zdarzenia performatywnego) istniejącego utworu (niedramatycznego lub/ i dramatycznego) lub kilku utworów (niedramatycznych lub/i dramatycznych).
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– MONTAŻ TEKSTÓW KULTURY – przystosowanie istniejących tekstów kultury do wystawienia na scenie zgodnie z koncepcją reżyserską lub/i dramaturgiczną lub do stworzenia wydarzenia performatywnego.
*potraktowany odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– TEKST ORYGINALNY – autorstwo tekstu, który może (ale nie musi) powstać we współpracy z reżyserem/reżyserką, na zamówienie teatru. Tekst może być wytworem wyobraźni autora/autorki lub być inspirowany innym tekstem, dziełem, doświadczeniem prywatnym.
*potraktowany odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– PISANIE NA PRÓBACH / ZAPIS I DRAMATURGIA IMPROWIZACJI – praca polegająca na obecności na większości prób, rozwijaniu koncepcji spektaklu z reżyserem/reżyserką i pozostałymi realizatorami, uczestniczeniu w sesjach feedbacku. Efektem pracy jest zapis fragmentów improwizacji, które stanowić będą/mogą składową scenariusza lub scenariusz jako taki, lub inna forma tekstowa, będąca wynikiem omawianych na próbach tematów, doświadczeń lub sytuacji.
*potraktowane odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– DRAMATURGIA ZADAŃ AKTORSKICH I IMPROWIZACYJNYCH – praca polegająca na obecności na większości prób, rozwijaniu koncepcji spektaklu z reżyserem/reżyserką i pozostałymi realizatorami, uczestniczeniu w sesjach feedbacku, obserwowaniu improwizacji (i/lub ich przygotowaniu). Wspólna organizacja prób oraz przygotowanie lub/i prowadzenie improwizacji.
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o świadczenie usług.
– DRAMATURGIA W DEVISING THEATRE – praca nad strukturą i kompozycją spektaklu w oparciu o scenariusz lub partyturę pochodzący/ą ze wspólnej, często improwizacyjnej pracy zespołu wykonawczego.
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło.
– DRAMATURGIA POZATEKSTOWYCH ELEMENTÓW SCENICZNYCH – dramaturgia polegająca na montażu obrazów, ruchu, dźwięku, przestrzeni. Praca nad strukturą i kompozycją spektaklu w oparciu o pozatekstowe elementy tworzące interdyscyplinarne zdarzenie teatralne.
*potraktowana odrębnie jest przedmiotem umowy o dzieło, o ile powstanie utwór w rozumieniu prawa autorskiego (np.: eksplikacja dramaturgiczna/partytura).
– DRAMATURGICZNE DZIAŁANIA KONTEKSTOWE – opracowanie materiałów dla mediów, kontakty z mediami, udzielanie wywiadów, pisanie tekstów na stronę www i do programu 4, prowadzenie rozmów na temat spektaklu, organizowanie warsztatów wokół spektaklu lub innych działań z nim związanych (np. kuratorowanie wydarzeń towarzyszących, opracowanie „wprowadzenia” do spektaklu itp.). Współpraca z kierownikiem literackim lub dramaturgiem teatru oraz z działem PR.
*potraktowane odrębnie są przedmiotem umowy o świadczenie usług.
Stworzenie DRAMATURGII, opisanej w eksplikacji dramaturgicznej z uwzględnieniem w.w. rodzajów współpracy dramaturgicznej, jest przedmiotem umowy o dzieło.
W przypadku opracowania cudzego tekstu np. jego przeróbki lub adaptacji (tzw. opracowanie cudzego utworu) należy mieć na uwadze, że rozporządzanie i korzystanie z takiego opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawa zależne). Wobec tego umowa zawierana z teatrem powinna zawierać postanowienia o zobowiązaniu teatru do uzyskania zgody twórców utworu pierwotnego na komercyjne wykorzystanie takich opracowań (nabycie praw zależnych). Co do zasady dramaturg powinien przystąpić do pracy dopiero gdy Teatr będzie miał gwarancję nabycia praw zależnych. W przypadku gdy Teatr nie uzyska praw zależnych, a umowa zawarta z teatrem zobowiązywała dramaturga do przygotowania opracowania jeszcze przed nabyciem praw zależnych, to w umowie powinny znaleźć się regulacje dotyczące zasad wynagrodzenia dla dramaturga w takim przypadku (za pracę wykonaną, której nie będzie można komercyjnie wykorzystać). Natomiast jeśli dramaturgowi zostanie zlecone napisanie tekstu oryginalnego, to należy mieć na uwadze, że w tym celu powinna być zawarta odrębna umowa, gdyż jej przedmiot będzie zupełnie inny. W umowie tej należy ustalić wynagrodzenie za stworzenie oryginalnego utworu.
Umowa o dzieło powinna zawierać korzystne, z punktu widzenia autorów, postanowienia dotyczące zbywalnych praw majątkowych i niezbywalnych praw osobistych oraz szczegółowo określać pola eksploatacji w zakresie przeniesienia majątkowych praw autorskich lub udzielenia licencji.
Prawa osobiste są niezbywalne, ponieważ chronią więź twórcy z dziełem. Dotyczą autorstwa, w tym sposobu oznaczenia utworu nazwiskiem, pseudonimem lub udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Warto zawierać w umowach postanowienia o nienaruszalności dzieła i o stopniu dopuszczalnych zmian.
Umowa bez wykazanych pól eksploatacji jest nieważna. Według Ustawy 5 pominięcie w umowie pola eksploatacji przesądza o tym, że nie jest ono objęte umową. Warto pamiętać, że Ustawa przewiduje również, że jeśli z zawartej umowy nie wynika nic innego, to autorowi przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji.
Udzielenie licencji powinno zostać określone czasowo i terytorialnie oraz wskazywać, czy ma ona charakter wyłączny czy niewyłączny.
Jako dobrą praktykę postrzegamy udostępnianie licencji na korzystanie z utworu na czas określony w umowie. Mniej korzystne dla twórców jest przeniesienie praw autorskich majątkowych do utworu na teatr, gdyż w takim przypadku twórca wyzbywa się definitywnie autorskich praw majątkowych.
Odpłatność za udzieloną licencję lub przeniesienie praw może być zryczałtowana, ale może też być powiązana z ilością spektakli lub z sukcesem komercyjnym i stanowić np. określony procent od przychodów teatru z eksploatacji utworu lub być kombinacją w.w. form wynagrodzenia.
Wysokość i sposób wypłaty wynagrodzenia podlega negocjacjom, a w przypadku przynależności autora do organizacji zbiorowej ochrony praw autorskich, jak ZAIKS czy ZAPA, zależy od ustaleń w.w. organizacji. 6
Materiały opracowane przez zespół roboczy IDDDD (Inicjatywa Dramaturżek, Dramatopisarek, Dramaturgów i Dramatopisarzy) i GPRRT (Gildia Polskich Reżyserek i Reżyserów Teatralnych) w składzie: Michał Buszewicz, Iga Gańczarczyk, Klaudia Hartung-Wójciak, Aleksandra Jakubczak, Magda Kupryjanowicz, Gosia Wdowik, Paweł Sablik.
Konsultacja prawna: mecenas Joanna Połetek-Żygas, we współpracy z Teatrem Polskim im. Konieczki w Bydgoszczy
Pierwodruk: Dramaturgia. Przewodnik, pod redakcją Igi Gańczarczyk i Olgi Katafiasz, Akademia Sztuk Teatralnych im. Wyspiańskiego, Kraków 2021. 1.W przypadku umowy o dzieło mamy do czynienia z umową rezultatu. Gdy w wyniku wykonywania umowy powstanie utwór w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zawsze mamy do czynienia z umową o dzieło. 2.W przypadku umowy o świadczenie usług mamy do czynienia z umową starannego działania, nie rezultatu. 3.Oznaczone * rodzaje współpracy dramaturgicznej mogą stanowić składową dramaturgii, być z niej wyłączone (wówczas w umowie trzeba zaznaczyć, że dramaturgia nie obejmuje w.w.) lub w określonych okolicznościach mogą być traktowane odrębnie i samodzielnie. 4. Sam tekst na stronę www lub do programu może spełniać warunki do uznania go za utwór w rozumieniu prawa autorskiego, o ile tylko: 1. jest rezultatem twórczej działalności, 2. charakteryzuje się indywidualnym charakterem. Podobnie sprawa ma się z „opracowaniem materiałów dla mediów”, o ile tylko spełnione będą w/w dwa warunki. 5. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych. 6.Więcej na ten temat zob. Marta Miłoszewska Podstawowe aspekty prawne adaptacji, w: Adaptacja. Skrzynka z narzędziami. Podręcznik dramaturgiczny, Akademia Teatralna im. Zelwerowicza, Warszawa 2017, s. 143-159.