Najkrócej rzecz ujmując: nowy cyrk to zjawisko w sztuce performatywnej powstałe w wyniku transformacji cyrku tradycyjnego w cyrk współczesny. Przemiany te rozpoczęły się w latach 70. ubiegłego wieku i trwają nadal, przechodząc różne etapy: nowy, nowoczesny, współczesny, dzisiejszy, obecny...  Pisze Marta Kuczyńska w „Teatrze Lalek”.

Nazwy poszczególnych etapów są próbami odpowiedzi na potrzebę opisywania zjawisk oryginalnych, tworzących się w relacji do widza, tu i teraz; są próbą klasyfikacji i zrozumienia obszernego zjawiska, jakim jest nowy cyrk... A ich dynamiczne zmiany – dowodem na to, że wszystko płynie.

Na każdym etapie rozwoju – nowo powstające grupy i artyści manifestowali swój sposób tworzenia, odcinając się od poprzedników, określając kierunki artystyczne, społeczne i ekonomiczne zmian. Zmiany są cechą charakterystyczną dla tego gatunku, który wciąż poszukuje i eksperymentuje. Wyrazem tego dążenia są nazwy etapów rozwoju i wydarzeń takich, jak: Cyrk Przyszłości w Paryżu (Festival Mondial du Cirque de Demain), Fresh Circus – Konferencja dla rozwoju sztuki cyrkowej czy europejski konkurs Circus Next.

Przyjmuje się, że określenie nowy cyrk odnosi się zarówno do początkowej fazy ruchu, jak i do całego gatunku. Choć nouveau cirque to produkt eksportowy i znak firmowy francuskiej sztuki, to po pięćdziesięciu latach od swych początków wraca się tam często do określenia cyrk lub sztuka cyrkowa.

Do pionierów nowego cyrku należy Le Cirque Bonjour Victorii Chaplin (z tych Chaplinów) i Jeana Baptisty Thiérrée. Od 1971 roku tworzyli rodzinny cyrk z kurami w roli dzikich bestii i swoimi dziećmi jako gwiazdami spektaklu. Na scenę wprowadzili piękne kostiumy własnych produkcji, nową estetykę, opartą na plastycznej scenografii i tańcu. Obecnie można odnaleźć ich w Internecie pod nazwą Cirque Invisible. Swoje fascynacje przekazali synowi Jamesowi Thiérrée, który znany jest z głównej roli w filmie Chocolat oraz niesamowitych realizacji teatralno-cyrkowych, burzących podstawy cyrku tradycyjnego i teatru dramatycznego.

Początki nowego cyrku to głównie zaprzeczenie cyrkowi tradycyjnemu oraz poszukiwanie środków wyrazu dla prezentowania aktualnych tematów i idei, dotychczas zarezerwowanych dla innych dyscyplin sztuki. Przykładem działania na opak i kontestacji jest grupa Archaos z Marsylii. Widowiska takie, jak In Vitro lub legenda o klonach czy In Vitro 09 wprowadzają ­nieporuszane wcześniej w cyrku tematy oraz połączenie sztuki wideo, cyrku i teatru. W kultowym przedsta­wieniu Metal Clown zrealizowanym w industrialnej ­estetyce punkowej, głośnej i wyzywającej, na scenie zamiast koni pojawiają się motocykle, dźwigi i ma­­szy­ny. Archaos jako Centrum Cyrku działa do dziś, organi­zując BIAC – biennale sztuki cyrkowej (Biennale ­Internationale des Arts du Cirque), trwający ponad miesiąc festiwal realizowany przez 45 partnerów, prezentujący ponad 250 pokazów i tygodniowy program dla profesjonalistów.

„La Boca Abierta - Une Aventure”, fot. Wojciech Pacewicza / Carnaval Sztukmistrzów, 2016 r.

Nowe tematy pojawiły się w cyrku także dzięki kobietom i upartym dążeniom do realizacji ważnych dla nich aspektów artystycznych, politycznych, społecznych i ekonomicznych. Pod koniec ubiegłego wieku karierę kończyła Annie Fratellini – pierwsza kobieta klaunka w cyrku, która wraz z córką Válerie tworzyła dotąd zwyczajowo męski duet Klauna Augusta i Białego Klauna. Te pochodzące z tradycyjnego cyrku artystki to reformatorki z pierwszej fali nowego cyrku i założycielki nowocyrkowej szkoły w Paryżu (1975), która do dziś oferuje edukację umożliwiającą spojrzenie na tę dziedzinę z nowej perspektywy.

Wielką inspiracją i pretekstem do mówienia o kobiecości była Julia Pastrana, postać historyczna: brodata meksykańska tancerka, bohaterka site-show, czyli pokazów poprzedzających główny program cyrku, składający się z frików, odmieńców i ułomnych. Niezależnie od siebie artystki Adrienne Larue – klaunka i magiczka oraz Jeanne Mordoj – lalkarka i brzuchomówczyni wcielają się w postać kobiety z brodą. W solowym przedstawieniu lalkowo-cyrkowo-teatralnym Eloge du poil J. Mordoj buduje opowieść o kobiecości i śmierci. W ostatniej scenie przy akompaniamencie chóru z lalek-czaszek zwierzęcych artystka zakopuje się pod ziemią i znika pod sceną.

W podążaniu za współczesnością pojawiają się tematy związane z ciałem i płcią. W P.P.P. Philippe (Phia) Ménardtransgenderowa podróż utalentowanego żonglera urodzonego w niewłaściwym ciele zmienia się w spowiedź sceniczną i prezentuje walkę o prawo do życia. W powstałym w 2020 roku CUIR grupy Un Loup pour l’Homme duet mężczyzn odzianych w skórzane skąpe kostiumy opowiada o dominacji, zależności, miłości i potrzebach wynikających z posiadania takiego, a nie innego ciała, skóry i umysłu. Historia kobiet cyrku i paradoksy związane z ciałem i płcią zostały szeroko opisane w książce Women & Circus wydanej przez Ivana Kralj w Chorwacji.

Do zmian gatunku przyczynili się artyści spoza cyrku; wnieśli oni nową perspektywę i rozszerzyli możliwości twórczych rozwiązań. Nowy cyrk pełen jest śladów współpracy artystów cyrku i innych sztuk: tych bardziej oczywistych, takich jak wideo, mapping, taniec i teatr; jak również tych nieperformatywnych, takich jak nauka, matematyka, malarstwo czy rzeźba. Niepokorny żongler Johann Le Guillerm tworzy ­Cirque ici, dzięki połączeniu pasji do budowy obiektów z drewna, piasku, sznurka i metalu oraz paranauki i cyrku. Efektem jego pracy są spektakle Secret i Terces. Na scenie pojawia się konstruktor, rzeźbiarz, demiurg, mistrz, który buduje i prezentuje kolejne obiekty i struktury, wprawia je w ruch, ożywia, tresuje je niczym zwierzęta. Czasem wchodzi w niebezpieczne rejony, igra z żywiołami fizyki, matematyki, magii. Fascynujące jest oglądanie tego autentycznego aktorstwa bez grania. Le Guillerm tworzy postać sceniczną, dzięki temu kim jest: ekspertem w dziedzinie nauki, którą sam stworzył.

Na jednej z wystaw obiektów tego artysty podziwiałam studium na temat kulistości. Obserwator i naukowiec wycinał łączące się ze sobą kształty na skórkach setki mandarynek, które rozkładał na płasko, by złożyć je w innych trójwymiarowych ustawieniach, próbując zbudować perpetuum mobile – swój życiowy projekt. Jego charakter sceniczny jest wynikiem fascynacji, osobowości i przedziwnej nauki, które sprawiają, że przez wielu jest uważany za artystę totalnego.

Koncepcje reformatorów teatru były inspiracją dla ruchu odnowy cyrku i sposobu gry aktorów cyrkowych. Antonin Artaud postulował powrót do ciała aktora poprzez techniki ruchu i tańca, namawiał „atletów serca” do poszukiwania autentycznych emocji. Grotowski poszukiwał prawdy w obecności scenicznej pozbawionej gry, także dla samorozwoju, bardziej niż performansu. Teatr Śmierci Kantora jest inspiracją dla szwajcarsko-francuskiej trupy Cirque Trottola. Podczas spektaklu Matamore publiczność siedzi w pełnym kręgu, patrząc w dół na arenę o wysokich rantach, z której wysuwają się szuflady: trumny pełne martwych postaci, ożywionych do odegrania teatru.

Twórcy sztuki cyrkowej są otwarci na nietypowe aranżacje i wybór miejsca przedstawienia, którym często nie jest tradycyjny namiot, a teatr, ulica, skwer, opera lub ściany budynków. W przypadku Compagnie Lézards Bleus publiczność podąża za akrobatami, którzy przeskakują po gzymsach domów i wykonują akrobacje na najwyższych piętrach, wpisani w elementy architektury miejskiej. Spektakl grupy Acting for ­Climate z Norwegii odbywa się na barce i podróżował dookoła świata z ekologicznym przesłaniem cyrku zaangażowanego. Inne przedstawienie trupy zabiera publiczność do... lasu. Artyści nie grają ról, ale prezentują umiejętności akrobatyczne w odniesieniu do przyrody. Nie mają kostiumów, są w „prywatnych”, codziennych ubraniach, co jest charakterystycznym dla współczesności trendem.

Osobne gatunki, których twórcy często nie identyfikują się z cyrkiem, reprezentują przedstawiciele poszczególnych dyscyplin cyrku. Sławni akrobaci z Cie XY tworzą metafory i opowieści tylko za pomocą choreografii figur akrobatycznych i ekwilibrystycznych. Pracują bez reżysera, opierając się na pracy kolektywnej zespołu liczącego od 17 do 28 akrobatów. Emancypacja dyscyplin najmocniej dotyczy żonglerki. JérômeThomas, pionier ruchu żonglerskiego i działacz mówi: „Żonglerka nie jest teatrem ani tańcem. Żonglerka to po prostu żonglerka”. Sztuka sama w sobie. Podobnie jest z klaunadą. Wiele spektakli opiera się tylko i wyłącznie na tej dziedzinie cyrku.

Artyści cyrkowi mawiają, że nie ma cyrku bez klaunów i zwierząt. Wielu jednak rezygnuje z pokazów ze zwierzętami, zgodnie z własnym światopoglądem. Ale we współczesnym cyrku nadal się one pojawiają: w Zingaro z liderem trupy Bartabras oraz Théâtre du Centaure. Poza (podobno) metodami tresury zmieniła się podmiotowość zwierząt. Treser nie panuje, a partneruje. Pozwala dostrzec piękno lub osobowość zwierząt, jak koń-klaun rozśmieszający publiczność, bez uprzęży i siodła biegający po arenie. Lub stado kaczek albo kur, reagujące na zmiany otoczenia i wykonujące identyczne choreografie, wynikające z natury... kaczki czy kury.

W Polsce zmiany w podejściu do cyrku zachodzą od początku wieku i w przyspieszonym tempie powtarzają scenariusz zachodnioeuropejski: Czechy z festiwalamiLetní Letná, Cirk-UFF, centrum Cirqueon czy trupy La Putyka... Berlin Circus Festival, austriacka La Strada Graz i Lublin, który od 15 lat sprowadza do kraju spektakle najnowsze, mające swoją polską premierę w lipcu na Carnavale Sztukmistrzów.

Carnaval Sztukmistrzów to największy w Polsce festiwal, który z bycia cyrkowym uczynił powód do satysfakcji i dumy regionalnej. Rafał Sadownik, jego twórca, inspirował się sztuką ludyczną, uliczną i cyrkiem. Kuratorka i współtwórczyni programu artystycznego (od jego drugiej edycji) – fascynuje się nowym cyrkiem [Marta Kuczyńska, przyp. red.]. Na parę dni zmienia się oblicze miasta. Namioty cyrkowe, ulice, place, teatry, a także przestrzeń powietrzną (UHF i miasteczko aerialowe) wypełnia sztuka cyrku współczesnego. Widowiska, buskerzy, spektakle eksperymentalne, muzyka, side-show i inne sztuki... Ważnym wydarzeniem organizowanym od 2021 roku przez Pracownię Sztuki Ludycznej Warsztatów Kultury, kierowaną przez Iwonę Kornet, jest Incydent Polski – konkurs na pomysł spektaklu z obszaru cyrku. Twórcy tacy, jak Tomasz ­Piotrowski z Ciii – osobistą historią nowo „narodzonego” ojca – i Kolektyw INC pracujący nad Weselem Wyspiańskiegow wersji cyrkowej świadczą o poszukiwaniu tożsamości polskiego cyrku. Cyrku, który chętnie jeszcze odwołuje się do klasyki dramatu i teatru: Szekspira w Epitafium Błazna, Kantora w To Cyrk Kolektywu Kejos; a także Wyspiańskiego czy Eurypidesa... Może w odniesieniu do tradycji stworzymy coś nowego? A może powielamy tylko ścieżki dawno przetarte przez francuski nowy cyrk?

Podobnie jak zmienia się współczesny świat, zmienia się cyrk, a wraz z nim potrzeby artystów nowo wstępujących na areny oraz oczekiwania odbiorców sztuki. Młodzi artyści odnajdują w cyrku możliwość ekspresji własnej osobowości, również realizacji szalonych pomysłów. Publiczność może odnaleźć ślady historii, rzeczywistości, własnych emocji i bolączek, a krytyka interpretować sztukę cyrku na wielu poziomach.

Poza oczywistymi zmianami w estetyce i dramaturgii cyrkowych spektakli można dodać jeszcze istotne wyznaczniki: aktualność poruszanych tematów, otwartość i nieograniczony eksperyment twórczy. Charakterystyczne dla budowy spektaklu cyrku tradycyjnego są krótkie etiudy, tzw. numery, z których składa się program zapowiadany przez konferansjera. W nowym cyrku klasycznego ringmastera wprowadzającego kolejne numery zastępują wideo, taniec, literatura, fragmenty gazet, matematyka... i inne inspiracje, a numery – sceny, użyte w spektaklach nie ze względu na kunszt techniczny i dramaturgię wzrostu atrakcji, ale na świadomy zamysł artystyczny lub temat.

Zmienił się sposób pracy nad spektaklem: jest pogłębiony i długotrwały. Artyści tworzą własne stałe trupy, zamiast zaciągać się na sezon do cyrku z numerem. Współpracują z innymi artystami, reżyserami, choreografami. Jednak sami decydują o kierunku pracy, niepowtarzalnym stylu opartym na indywidualnych fascynacjach. Są autorami i interpretatorami. Współcześnie każdy artysta tworzy własny niepowtarzalny styl. Artystyczna wolność zastąpiła tradycyjną zhomogenizowaną formę (An Introduction to Contemporary Circus – Tomi Purovaara). Nowy cyrk to teren nadal nieprzebadany, stworzył ogrom materiału badawczego, wciąż czekającego na poszukujących nowych pobudek naukowców, krytyków, ekspertów. Niniejsza próba opisu tego zjawiska to tylko kropla w morzu możliwości spojrzenia na sztukę performansu i cyrku współczesnego. Na swoją nazwę czekają zjawiska obecne w najświeższych spektaklach powstających na całym globie. Czy nowy cyrk zatoczy koło, z nowym materializmem i powrotem do czystej techniki dyscyplin cyrkowych, technologii, hologramów i formalnego podejścia do sztuki? Czy to tylko kolejna zmiana podejścia w historii przemian z cyrku wziętych?