17 września Teatr Jaracza zaprezentuje premierą spektaklu „Sonata Belzebuba” Stanisława Ignacego Witkiewicza. Reżyseruje Radek Stępień.
fot. proj. Aleksander Walijewski ART / mat. teatru
Niewykluczone, że to właśnie w przedsionku piekła młody kompozytor Istvan stworzy muzyczne arcydzieło, zawierając pakt z Belzebubem. Czego będzie musiał się wyrzec, aby napisać swoje opus magnum? Komiczno-dramatyczny świat groteski i oniryzmu, do którego zaprasza nas Witkacy, oparty jest na znanym motywie faustycznego paktu z diabłem. Będziemy poszukiwać odpowiedzi na pytania o rolę sztuki i wywyższającego się ponad społeczeństwo artysty w świecie zmierzającym ku upadkowi.
Postać Istvana wzorowana jest na Karolu Szymanowskim, obok Fryderyka Chopina uważanym za jednego z najwybitniejszych polskich kompozytorów, z którym Witkacy utrzymywał przyjacielskie relacje i do którego nawiązywał w kilku swoich utworach. W Mordowarze – krainie wykreowanej przez autora w „Sonacie Belzebuba” – traumy i kompleksy bohatera przybierają postaci zjaw i duchów, a na pograniczu jawy i snu możemy dostrzec szansę na ocalenie ludzkiej indywidualności.
Reżyserii podjął się nie stroniący od ambitnych, artystycznych zadań Radek Stępień, jeden najbardziej obiecujących twórców młodego pokolenia. Znany już łódzkiej publiczności ze spektaklu „Kto zabił Kaspara Hausera”, którego prapremiera polska odbyła się w Teatrze Jaracza w Łodzi.
***
Autor: Stanisław Ignacy Witkiewicz
Reżyseria: Radek STĘPIEŃ
dramaturgia i scenografia: Konrad HETEL
kostiumy: Aleksandra HARASIMOWICZ
muzyka: Michał GÓRCZYŃSKI
wokalizy: Barbara SONGIN
reżyseria światła: Aleksandr PROWALIŃSKI
choreografia: Kinga BOBKOWSKA
asystentka reżysera: Natalia KLEPACKA
projekcje wideo: Natan BERKOWICZ
inspicjentka, suflerka: Marta BARASZKIEWICZ
OBSADA:
Baronowa/Tatiana - Monika BADOWSKA
Hilda Fajtcacy - Iwona KARLICKA
Krystyna - Natalia KLEPACKA
Babcia Julia - Izabela NOSZCZYK
Baltazar De Campos de Baleastadar - Mikołaj CHROBOCZEK
Sakalyi - Mateusz CZWARTOSZ
Istvan - Paweł PACZESNY
Ambasador/Lokaj/Król Ryszard III - Mariusz SIUDZIŃSKI
Rio Bamba - Mariusz SŁUPIŃSKI
Premiera sceniczna w Teatrze Jaracza w Łodzi: 17 września 2022 r. Duża Scena (widownia Lupowska)
***
Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939)
Dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk sztuki. Pierwsze lata życia spędził w Warszawie;w 1890 rodzina Witkiewiczów przeniosła się do Zakopanego. Tam przyszły dramatopisarz spędził dzieciństwo i młodość, odbierając edukację domową, ponieważ jego ojciec uważał, że system szkolny zabija indywidualność dziecka. System wychowania i środowisko rodzinno-towarzyskie (wśród gości Witkiewiczów byli m.in. Sienkiewicz i Żeromski) wpłynęły na rozwój wcześnie obudzonych zainteresowań i uzdolnień, czego wyrazem były dziecięce mini-sztuki, wiersze i rysunki. W 1901 na „Wystawie obrazów i rzeźb” w Zakopanem prezentowano dwa pejzaże jego autorstwa (debiut malarski). W 1902–1903 napisał pierwsze rozprawki filozoficzne: O dualizmie i Filozofia Schopenhauera i jego stosunek do poprzedników, które zestawił w tom Marzenia improduktywa. (Dywagacja metafizyczna). Po zdaniu matury (1903, jako ekstern), w 1904 odbył podróż do Wiednia, Monachium i Włoch. Szczególne wrażenie zrobiły na nim symbolistyczne obrazy Arnolda Böcklina. W 1905 przeprowadził się do Krakowa i wbrew woli ojca podjął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych.
Z Karolem Szymanowskim (który zadedykował mu pierwszą sonatę fortepianową) odbył podróż do Włoch. Pod wpływem ojca porzucił studia i wrócił do Zakopanego (1906), ucząc się malarstwa pod kierunkiem mieszkającego w Poroninie Władysława Ślewińskiego. W 1908 wyjechał do Paryża. Wizyty w muzeach, galeriach i Salonie Niezależnych pozwoliły mu zaznajomić się z pracami fowistów i wczesnych kubistów. Po powrocie ponownie wstąpił do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (pracownia Józefa Mehoffera). W tym czasie nawiązał przyjaźnie z wybitnymi przedstawicielami krakowsko-zakopiańskiego środowiska intelektualnego m.in. Tadeuszem Micińskim, Tadeuszem Langerem (który wprowadzał go w arkana fotografii) oraz z wybitnymi rówieśnikami, przyszłym światowej sławy etnologiem Bronisławem Malinowskim i filozofem Leonem Chwistkiem.
W latach 1908–12 przeżył burzliwy romans z aktorką Ireną Solską. W 1911 ponownie wyjechał do Francji (odwiedził Ślewińskiego w Bretanii, zapoznał się z twórczością Paula Gaugina, w Paryżu oglądał wystawę kubistów); w tym samym roku odwiedził w Londynie Bronisława Malinowskiego. Pod wpływem paryskich inspiracji porzucił dotychczasowe malarstwo pejzażowe na rzecz portretów i „potworów”. Aby wyzwolić się spod wpływu ojca, zaczął używać pseudonimu artystycznego Witkacy. W 1913 odbyła się pierwsza indywidualna wystawa malarstwa Witkiewicza w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. 21 lutego 1914 popełniła samobójstwo jego narzeczona, Jadwiga Janczewska, z którą zaręczył się po zerwaniu z Solską w 1912. Bronisław Malinowski zabrał zrozpaczonego przyjaciela w charakterze rysownika i fotografa w podróż naukową. 28 czerwca przybyli na Cejlon, 21 lipca wylądowali w Australii. Jednak na Nową Gwineę, która była głównym celem podróży, Witkacy nie dotarł. Na wieść o wybuchu I wojny światowej, po kłótni z Malinowskim na tle politycznym, 10 września 1914 opuścił Australię. Jako obywatel rosyjski nie mógł wrócić do Zakopanego, udał się więc do Petersburga, gdzie dzięki protekcji krewnych został przyjęty do Pawłowskiej Szkoły Wojskowej, po czym, po przyspieszonym szkoleniu, został skierowany na front. 17 lipca 1916 został ciężko ranny w szturmie na Witonież nad rzeką Stochod, za co został odznaczony Orderem Świętej Anny IV klasy. W czasie rewolucji lutowej 1917 roku od żołnierzy Pułku Pawłowskiego rozpoczął się antycarski bunt w armii (odmówili strzelania do cywilów); Witkiewicz został wówczas wybrany przez żołnierzy komisarzem politycznym. „Był świadkiem rozkładu carskiego imperium i rewolucji; wówczas też uformował się w zasadniczych rysach jego katastroficzny światopogląd” – pisał Jan Błoński. W lipcu 1918 wrócił do Polski i osiadł w Zakopanem.
W latach 1918–22 współpracował z awangardową grupą poetów i malarzy Formiści Polscy oraz z czasopismem „Zwrotnica” (1922–23). W styczniu 1925 założył z grupą zakopiańskiej inteligencji Towarzystwo Teatralne, które wystawiało jego sztuki (Nowe Wyzwolenie, Wariat i zakonnica); w czerwcu, po rozłamie w Towarzystwie, założył (działający do 1927) Teatr Formistyczny przy Towarzystwie „Sztuka Podhalańska” (W małym dworku, Pragmatyści). Stopniowo porzucał malarstwo, prócz portretowego, które traktował zarobkowo. W 1925 założył Firmę Portretową S.I. Witkiewicz, która stanowiła jego główne źródło utrzymania. Uczestniczył w seansach spirytystycznych, podejmował eksperymenty z narkotykami (protokołował wrażenia, analizował ich wpływ na twórczość). Ogłosił szereg rozpraw teoretycznych i dramatów; w 1913–26 i 1934 napisał ok. trzydziestu sztuk teatralnych, z których część zaginęła, 1925–32 trzy powieści. Publikował sporo felietonów, polemik, artykułów, wygłaszał odczyty, reżyserował własne sztuki. W 1935 roku za twórczość literacką został uhonorowany Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Pod koniec życia poświęcił się głównie filozofii. W 1923 roku ożenił się Jadwigą z Unrugów, wnuczką Juliusza Kossaka. Konflikty spowodowały wyprowadzkę Jadwigi do Warszawy. Latem 1929 związał się z Czesławą Oknińską-Korzeniowską.
W 1938 utworzył z grupą przyjaciół Towarzystwo Teatru Niezależnego; przystąpiono do prób Metafizyki dwugłowego cielęcia, projektowano wystawienie Mątwy i Wnętrza Maeterlincka, ale żaden z tych projektów nie został zrealizowany. Wybuch II wojny światowej zastał go w Warszawie; zgłosił się na ochotnika do wojska, ale nie został przyjęty ze względu na wiek i stan zdrowia. W tej sytuacji 5 września 1939 Witkiewicz i Oknińska opuścili Warszawę, kierując się na wschód. 14 września dotarli do wsi Jeziory pod Dąbrowicą na Polesiu.
18 września 1939 Stanisław Ignacy Witkiewicz zmarł śmiercią samobójczą na wieść o wkroczeniu wojsk radzieckich w granice Polski. Został pochowany na cmentarzu w Jeziorach. W 1988 dokonano przeniesienia zwłok do grobu matki Witkiewicza na zakopiańskim cmentarzu na Pęksowym Brzyzku; przeprowadzone
w 1994 ponowne badania antropologiczne potwierdziły, że do Zakopanego przeniesiono wówczas szczątki anonimowej młodej kobiety. Nie podjęto jednak ponownych poszukiwań w Jeziorach, uznając symboliczną wymowę miejsca spoczynku.
Radek Stępień (rocznik 1993)
Absolwent Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego
w Krakowie (2019); Stypendysta Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego za rok 2018. W latach 2011-2013 związany z Instytutem im. Jerzego Grotowskiego, w latach 2013-2018 z Ośrodkiem Praktyk Teatralnych Gardzienice, gdzie wyreżyserował spektakle Olbrzym cieniem karła – szkice ze Szklanego serca wg W. Herzoga (2016) i Gody wg Braci Karamazow F. Dostojewskiego (2017). Studiował na Międzywydziałowych Interdyscyplinarnych Studiach Humanistycznych na Uniwersytecie
Jagiellońskim.
W latach 2013-2014 współpracował z prof. Jerzym Axerem w ramach seminariów na wydziale Artes Liberales UW, gdzie prowadził wykłady w cyklach Kordian. Re-konstrukcje i Dziady. Re-konstrukcje. Współpracował z Krystianem Lupą przy spektaklach Spi-ra-la (asystent reżysera) i Proces wg F. Kafki (asystent reżysera i współpraca dramaturgiczna), instalacji plastycznej Live Factory 2: Warhol by Lupa w MOCAKu oraz zajęciach Lupy na Wydziale Reżyserii Dramatu w AST w Krakowie. Ponadto współpracował z Remigiuszem Brzykiem przy Karierze Arturo Ui w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie (dramaturgia), Józefem Opalskim (jako asystent reżysera) i Włodzimierzem Staniewskim (jako selekcjoner i pedagog Akademii Praktyk Teatralnych w Gardzienicach).
Był rezydentem artystycznym festiwalu SOPOT NON FICTION 2018, gdzie wyreżyserował spektakl Biografia, i Laboratorium Dramatu w ramach festiwalu Nowe Epifanie. W teatrze repertuarowym zadebiutował Panną Julią A. Strindberga, zrealizowaną w Teatrze Ludowym w Krakowie, za którą otrzymał m.in. nagrodę ZAIKS na Forum Młodej Reżyserii 2018. Spektakl ten został zaprezentowany w m.in. w Nowosybirsku (Międzynarodowy Festiwal Nowego Teatru „CHAOS”) i w Tel Avivie. W Teatrze Wybrzeże w Gdańsku wyreżyserował Śmierć komiwojażera A. Millera (prezentowaną w m.in. w Kaliszu w ramach 60. Kaliskich Spotkań Teatralnych, w Kielcach w ramach 4. Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego, w Warszawie w ramach festiwalu „Polska w Imce 2019”), w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi Kto zabił Kaspara Hausera (prezentacje na Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych 2021), a w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie Słowacki umiera (prezentacje na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym Boska Komedia w Krakowie) wg dramatów napisanych wspólnie z Konradem Hetelem.
W 2020 roku wyreżyserował spektakl Matka wg Witkacego w Teatrze Nowym w Poznaniu (prezentacje w ramach Klasyki Żywej, Opolskich Konfrontacji Teatralnych i Warszawskich Spotkań Teatralnych), a w 2021 roku Fausta wg J. W. Goethego w Teatrze Wybrzeże i Dantona wg K. Hetela. 2022 rok przyniósł natomiast premierę Prezydentek w Teatrze Ludowym w Krakowie wg dramatu Wernera Schwaba. W ramach 40. PPA we Wrocławiu zaprezentowany został wyreżyserowany przez niego koncert pt. Kocham Cię w wykonaniu laureata PPA, Stanisława Linowskiego, a w ramach festiwalu Sopot Literacki 2021 widowisko plenerowe wg Boskiej komedii Dantego. W 2020 roku wyreżyserował dyplom studentów Wydziału Aktorskiego AST w Krakowie – Studium o Hamlecie na motywach twórczości Szekspira i Wyspiańskiego, w 2021 roku dyplom Wydziału Aktorskiego AST w Krakowie filli we Wrocławiu – Noc wśród drzew na motywach twórczości Thomasa Bernharda, w 2022 roku dyplom Wydziału Aktorskiego PWSFTiTv w Łodzi – Bóg policzył dni wg scenariusza Konrada Hetela.
Jest laureatem nagrody Off na 22. Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku za przedstawienie Hamlet wg Szekspira i tekstów własnych oraz Nagrody im. Leona Schillera, przyznawanej przez Związek Artystów Scen Polskich (2019). W 2021 roku został nominowany do Nagrody im. Konrada Swinarskiego za reżyserię spektaklu Matka wg Witkacego. W 2020 roku był laureatem nagrody za najlepszą pracę magisterską z dziedziny teatru i widowisk. Jego tekst Dziady. Fuga zakwalifikowany został do półfinałów Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej w 2019 roku.
Prowadził kursy mistrzowskie w zakresie współpracy na linii aktor-reżyser m.in. dla Teatru im. S. Jaracza w Olsztynie. Brał udział w panelu młodych reżyserów w ramach Fast Forward – European Festival for Young Stage Directors 2020 organizowanym przez Staatsschauspiel Dresden i Linkages: Poland/US Project organizowanym przez Center for International Theatre Development (CITD). Od 2019 roku jest pedagogiem na Wydziale Reżyserii Dramatu Akademii Sztuk Teatralnych im. S. Wyspiańskiego w Krakowie, gdzie od 2021 roku zasiada w kolegium dziekańskim. Razem z Konradem Hetelem i Natanem Berkowiczem tworzy kolektyw KORAN.