Na przełomie 2022 i 2023 roku ukazały się dwie książki Kazimierza Brauna, opublikowane przez Oficynę Volumen, powstałą w 1989, z piękną kartą działalności w podziemnym ruchu wydawniczym. Obie pozycje zostały wydane przy wsparciu Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego.
Pierwszą z książek była Piramida. Wspomnienia nie tylko teatralne, kolejną Druga reforma teatru. Ludzie – Idee – Zdarzenia nawiązująca, a właściwie będąca kontynuacją wydanej przez Ossolineum w 1984 Wielkiej reformy teatru w Europie: ludzie-idee-zdarzenia.
Ukazanie się tych dwóch pozycji niemal równocześnie nie jest bez znaczenia. Książki świetnie się uzupełniają i niczym dyptyk stanowią dwa skrzydła jednoczące w sobie życie i działalność Kazimierza Brauna – humanisty, reżysera, teatrologa, badacza teatru, pisarza, tłumacza i pedagoga.
Na początku wspomnieniowej Piramidy autor odwołuje się do jednych z pierwszych przeżyć literackich wyniesionych z rodzinnego domu, którymi była twórczość Cypriana Kamila Norwida. Stała się ona potem wyznacznikiem jego postawy etycznej i zainteresowań teatralnych. Całą swą działalność dzieli na cztery części, jak cztery ściany piramidy, zbiegające się u szczytu. Są to; teatr, teatrologia, praca naukowa w zakresie historii i teorii teatru oraz literatura. Wspomina swe studia na polonistyce na Uniwersytecie Poznańskim, podczas których regularnie chadzał na premiery, działał w teatrach studenckich, by w 1958 rozpocząć naukę na Wydziale Reżyserii warszawskiej PWST. Znakomite opisy peerelowskich czasów, sytuacji panującej nie tylko teatrze czy szeroko rozumianej kulturze, ale także codziennym życiu, oraz różnorakich uwarunkowań, oddają atmosferę i trud egzystencji, zwłaszcza katolika świadomego wyzwań, jakie stawia przed nim chrześcijaństwo. Jednocześnie jest to obraz celnie diagnozujący, jak ówczesne radykalne komunistyczne zmiany światopoglądowe, narzucane przez Sowietów i mające doprowadzić do powstania socjalistycznego społeczeństwa, triumfują dziś.
W części poświęconej teatrowi ciekawie wspomina Braun swój egzamin na Wydział Reżyserii w szkole warszawskiej w 1958 roku. Z całych studiów najlepiej zapamiętał i najwięcej wyniósł – jak pisze – z seminarium Andrzeja Pronaszki, którego uważał za wizjonera. To on nauczył go, jak dekoracja buduje styl całego przedstawienia, jak konstruować przestrzeń, by była realistyczna, a zarazem umowna, i oddawała ducha sztuki oraz umożliwiała aktorom przekazanie przesłania spektaklu. Obowiązkową asystenturę na reżyserii odbywał początkowo u Stanisławy Perzanowskiej, a następnie u Erwina Axera. To dzięki jego wsparciu mógł w 1961 wyjechać na stypendium ITI do Paryża, gdzie poznał Roberta Wilsona, o którego dokonaniach teatralnych pisał w Polsce jako pierwszy, czy Andreia Serbana, rumuńskiego reżysera związanego wówczas z amerykańską La MaMą. Pierwszą sceną, z która związał się po powrocie z Francji, był Teatr Wybrzeże pod dyrekcją Antoniego Biliczaka, gdzie jako reżyser debiutował jednoaktówkami Sławomira Mrożka: Karol, Na pełnym morzu, Strip-tease. Trzema głównymi nurtami jego prac reżyserskich opisywanymi w Piramidzie była twórczość dramatopisarska Norwida (Pierścień Wielkiej Damy, Aktor, Za kulisami, Miłość czysta u kąpieli morskich), Różewicza (Akt przerywany, Kartoteka, Stara kobieta wysiaduje, Białe małżeństwo, Przyrost naturalny, Pułapka, Odejście głodomora), który był dla Brauna niejako kontynuacją Norwida i doprowadził go do Teatru Wspólnoty, oraz Shakespeare’a (Romeo i Julia, Hamlet, Wieczór Trzech Króli, Henryk V, Juliusz Cezar, Król Lir, Jak wam się podoba, Ryszard III, Burza). W kolejnych rozdziałach znajdujemy znakomite zarysy dokumentujące realizowane w latach 1961-2014 spektakle, ukazujące genezy ich powstawania, interpretacje, przygotowania scenograficzne, choreograficzne, wykonawstwo i rezonowanie w przestrzeni aktor-widz. Często przywoływane są najcelniejsze recenzje, w tym także z prasy zagranicznej.
Pozostałe części książki przedstawiają zagadnienia i osoby, którymi zajmował się w ramach swych prac z zakresu teatrologii, pedagogiki i literatury. W rozdziałach dotyczących teatrologii prezentuje swój bogaty dorobek książkowy, od pierwszej pozycji, pisanej wspólnie z żoną Zofią, poświęconej Teofilowi Trzcińskiemu (1967) po Krótką historię teatru amerykańskiego (2005) czy Przewodnik po twórczości dramaturgicznej Cypriana Norwida (2020). Głównymi jego zainteresowaniami badawczymi były Wielka i Druga Reforma Teatru, Teatr Wspólnoty, przestrzeń i architektura w teatrze czy reżyseria, by wymienić te najważniejsze.
Z uwagi na to, że Piramida jest także książką o życiu, ze wspomnień autora wyłania się obraz jego dnia codziennego. Dowiemy się między innymi, co spowodowało, że zdecydował się osiąść w Stanach Zjednoczonych, dlaczego właściwie porzucił reżyserowanie (choć nie do końca) dla pracy na Uniwersytecie w Buffalo, czy z jakiej przyczyny nigdy nic nie kupował nic w sklepach „Pierre’a Cardina”.
Książka, starannie zredagowana i opracowana, zawiera trzy wykazy: reżyserii, książek i dramatów, krótką biografię autora, wybór ważniejszych pozycji bibliograficznych oraz indeks imion, nazw własnych i geograficznych, tytułów dramatów i niektórych innych dzieł. Nie można nie wspomnieć o bogatej, świetnie ilustrującej opowieści autora szacie graficznej, wśród której są fotografie z omawianych spektakli teatralnych, festiwali, warsztatów i prób reżyserskich, okładki książek czy wreszcie prywatne zdjęcia z rodziną i znajomymi.
Piękna polszczyzna, bliskość opowiadanych wydarzeń, a jednocześnie odpowiedni dystans do własnej twórczość i objęcie jej całości nie tyle w formule chronologicznej, co przemyślanej metody, tworzą obraz życia humanisty przełomu XX i XXI wieku, jakich dzisiaj coraz mniej.
Druga reforma teatru. Ludzie – Idee – Zdarzenia poświęcona została awangardowym, eksperymentalnym ruchom młodego teatru powstającego w połowie lat pięćdziesiątych i rozwijającego się do połowy lat osiemdziesiątych, będącego – jak pisze Braun – „ruchem odnowy i uwspółcześnienia sztuki teatru” po II wojnie światowej. Autor wykorzystał w niej przede wszystkim wcześniej publikowane teksty z Teatru wspólnoty (1972), Nowego teatru na świecie 1960–1970 (1975) i Drugiej reformy teatru? (1979). Dokonał w nich jednak pewnych zmian, wielu skrótów i „niezbędnych retuszy”. Wydane obecnie, poprzez osadzenie ich w odmiennym kontekście kulturowych, cywilizacyjnych i duchowych przemian, pozwalają z innej nieco perspektywy spojrzeć na znaczenie, dokonania, ale też straty, które Druga Reforma Teatru niejako zafundowała progresywnemu teatrowi nowego millenium. W obecnym wydaniu Braun zamieścił ponadto trzy nowe teksty: Włodzimierz Staniewski i Gardzienice, Poza teatrem – Grotowski i W teatrze – Kantor. Dwa ostatnie stanowią niejako zamknięcie zjawiska, jakim była Druga Reforma, dlatego w książce są dwoma odmiennymi epilogami. O ile opis „Przedsięwzięcia Góra”, zorganizowanego przez Grotowskiego i jego Teatr Laboratorium w 1977, ukazuje raczej odejście od teatru w kierunku konwentykli sekciarsko-szamańskich, o tyle skrótowy tekst poświęcony teatrowi Kantora sytuuje go jako artystę totalnego, którego Teatr Śmierci stał się sztuką afirmacji życia. Szkoda, że redaktorzy tomu zdecydowali, by przypisy dać na końcu książki, przed dwoma epilogami, indeksem i spisem ilustracji. Sięganie do nich podczas lektury jest dość trudne i odrywa od toku wywodów.
Kazimierz Braun przez dziesiątki lat wzbogacał – nie tylko polską, ale także światową – refleksję o sztuce i historii teatru swymi książkami, licznymi publikacjami, a także przedstawieniami teatralnymi. Jego naukowy i artystyczny dorobek plasuje go w czołówce polskich intelektualistów w sferach anglojęzycznej humanistyki. Obie wydane przez Volumen książki stanowią najlepsze tego świadectwo.