19 września 1939 roku, podczas ciężkich bombardowań Warszawy, spłonął budynek Teatru Wielkiego. Zachowując pamięć o tej niechlubnej rocznicy, prezentujemy poświęcone polskiemu teatrowi fragmenty „Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945”. (redakcja)
fot. Jerzy Kotarski, Andrzej Zborski, Archiwum Teatru Wielkiego
W pierwszym tomie „Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945” Tomasz Luterek i Mirosław Kłusek odnotowują: „Już we wrześniu 1939 r. polski teatr poniósł ogromne straty materialne. W Warszawie bomby lotnicze i pociski artyleryjskie unicestwiły większość budynków teatralnych, w tym wszystkie cztery teatry miejskie. Spłonął wielki zabytkowy gmach przy placu Teatralnym, w którym mieściły się Teatr Wielki i Teatr Nowy, a w Ogrodzie Saskim doszczętnie spłonął miejski Teatr Letni. Niezależnie od zniszczeń budynków teatralnych wraz z ich wyposażeniem, ofiarą pożarów i niemieckich grabieży padły wszystkie magazyny, rekwizytornie i warsztaty Teatrów Miejskich Warszawy, należące do najlepiej zaopatrzonych w Europie.
Straty we wspólnych magazynach, rekwizytorniach i warsztatach Teatrów Miejskich Warszawy szczególnie dotkliwe były w przypadku kostiumerni: zajmowała ona 9 sal i liczyła 87 000 kostiumów. Niektóre z nich były bezcennymi okazami muzealnymi, jak stroje królewskie, średniowieczne, mundury wojskowe, kostiumy ze spektakli operowych itd. Do (...) strat poniesionych przez Teatry Miejskie w Warszawie należy jeszcze doliczyć zniszczenie biblioteki dramatycznej, biblioteki muzycznej i archiwum Teatrów Miejskich. Biblioteki te i archiwum były jedynymi tego rodzaju zbiorami w Polsce. Zbiory obu bibliotek swój początek miały w 1783 r., kiedy Wojciech Bogusławski objął dyrekcję Teatru Narodowego. Znajdowały się w nich zbiory egzemplarzy teatralnych i partytur operowych oraz – unikatowy na skalę światową – zbiór afiszy teatralnych. Natomiast początki archiwum sięgają 1814 r., choć w jego zasobach znajdowały się również dokumenty o wiele starsze, z początków teatru zawodowego w Polsce. (…)
Konrad z „Wyzwolenia” (NN) na tle okna sceny Teatru Wielkiego w Warszawie, scena z filmu „Teatr mój widzę ogromny” (1946), realizacja: Jerzy Zarzycki, Jan Marcin Szancer / źródło:filmpolski.pl
Okupacja niemiecka, oprócz strat materialnych, spowodowała w teatrze polskim również straty artystyczne, które trudno oszacować, a tym bardziej przeliczyć na wartości pieniężne. W momencie rozpoczęcia okupacji Niemcy zamknęli wszystkie teatry w Polsce. Całe ich wyposażenie w znacznej części zostało zdewastowane już w trakcie działań wojennych, a to, co ocalało, zostało wywiezione i przekazane placówkom niemieckim. Na terenach włączonych do Rzeszy teatry polskie zlikwidowano – część przekształcono w magazyny, a część zamieniono na teatry niemieckie. (…)
Okupant, dążąc do zahamowania kształcenia aktorów i reżyserów, zlikwidował szkolnictwo teatralne, które ze względu na trudne warunki tajnego nauczania nie mogło wyszkolić odpowiedniej liczby adeptów. Z pobieżnego szacunku wynika, że z powodu okupacji teatr polski został pozbawiony około 150 nowych aktorów i reżyserów, którzy mogliby zostać wykształceni w warunkach pokoju.
Niestety, straty osobowe poniesione przez teatr polski w wyniku wojny i okupacji nie ograniczyły się jedynie do przerwania ciągłości kształcenia kadr. W związku z bojkotem nakazu rejestracji władze niemieckie rozpoczęły represje, które nasiliły się zwłaszcza w 1941 r., kiedy aresztowano znaczną część aktorów, a najwybitniejszych wywieziono do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. W sumie podczas okupacji niemieckiej, wskutek egzekucji, tortur obozowych i innych okoliczności będących wynikiem warunków okupacyjnych, straciło życie 104 członków Związku Artystów Polskich.
Szczególnie dotkliwe były straty artystyczne polskiego teatru, których nie da się ująć liczbowo. Po pierwsze, na prawie sześć lat zostało zlikwidowane życie teatralne i tym samym cofnął się twórczy rozwój teatru, aktorów i reżyserów. Po drugie, publiczność teatralna była celowo deprawowana, gdyż z powodu funkcjonowania „teatrzyków” obniżyły się jej oczekiwania.
Straty rzeczowe teatru polskiego w wielu przypadkach są również niemożliwe do zrekompensowania. Należą do takowych: zbiór kostiumów polskich, zbiory biblioteczne oraz archiwum Teatrów Miejskich w Warszawie; w zbiorach archiwum znajdowała się bogata kolekcja XVIII-wiecznych dokumentów i duży zbiór korespondencji wybitnych autorów.
Pełnego zestawienia strat materialnych poniesionych przez polski teatr podczas wojny i okupacji niemieckiej nie da się sporządzić. Doszczętne zniszczenie poszczególnych teatrów wraz z ich inwentarzami nie pozwala na zebranie dokładnych danych i dokonanie obliczeń.”
+
„Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945” powstał w wyniku pracy m.in. Parlamentarnego Zespołu ds. Oszacowania Wysokości Odszkodowań Należnych Polsce od Niemiec za Szkody Wyrządzone w Trakcie II Wojny Światowej 1939-1945, a także grona ekspertów i naukowców.
Wg ustaleń zawartych w „Raporcie...” Polska jako ofiara agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej straciła ok. 5 mln 219 tys. obywateli, a szkody wojenne wyrządzone przez niemieckich oprawców wynoszą 6 bilionów 220 miliardów 609 milionów zł; wyrażonych w złotówkach z 31 grudnia 2021 r. (1 532 170 mln USD). Zestawienie wartości strat uwzględnia m.in. straty osobowe, materialne i dóbr kultury i sztuki.
Całość Raportu to trzy obszerne tomy, dostępne na stronie internetowej Instytutu Strat Wojennych im. Jana Karskiego.
Źródło: instytutstratwojennych.pl