Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego rozpoczyna publikację serii książek składających się na krajobraz teatralnej awangardy Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Do końca przyszłego roku ukaże się sześć wydawnictw przybliżających ten fenomen. Premiera pierwszej książki – zbioru tekstów ukraińskiego reformatora i reżysera Łesia Kurbasa – już w kwietniu.
W ramach serii Odzyskana Awangarda – oprócz „Pism teatralnych” Kurbasa – do końca przyszłego roku wydane zostaną kolejno: antologia polskiej awangardy teatralnej pod redakcją Doroty Fox i Dariusza Kosińskiego, zebrane teksty o awangardzie teatralnej pióra wybitnej badaczki Ewy Guderian-Czaplińskiej pod redakcją Małgorzaty Leyko i Wojciecha Dudzika, oczekiwana od dawna nowa książka Małgorzaty Dziewulskiej poświęcona awangardzie podkarpackiej, pisma teatralne Emila Františka Buriana pod red. Jana Jiříka w przekładzie Krystyny Mogilnickiej oraz leksykon awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej (w języku angielskim). Ostatnia publikacja będzie podsumowaniem projektu badawczego finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki „Odzyskana Awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna”, którego kierownikiem jest Małgorzata Leyko.
Wybór pism Kurbasa ukaże się już 13 kwietnia. Kilka dni później – 26 kwietnia – odbędzie się spotkanie w ramach cyklu Instytutu Teatralnego „Książka w teatrze” (w formule online) poświęcone legendarnemu twórcy nowoczesnego teatru ukraińskiego oraz całej serii wydawniczej. W rozmowie – transmitowanej na stronie www.instytut-teatralny.pl oraz na Facebooku i na kanale YouTube IT – wezmą udział: Oksana Czerkaszyna, Maiia Harbuziuk, Anna Korzeniowska-Bihun, Małgorzata Leyko, a poprowadzi ją Joanna Biernacka-Płoska.
Edycja „Pism teatralnych” Łesia Kurbasa jest książką niezwykłą z dwóch powodów. Po pierwsze opowiada o dziele, które w polskim kręgu kulturowym jest mało znane. Po drugie jest to fascynująca opowieść o procesie twórczym: polska edycja opiera się bowiem nie na zamkniętym, zbadanym i kanonicznym dziele, lecz na dorobku rozproszonym, interpretacjach niedomkniętych – pisze o książce teatrolożka Irina Lappo. Zawarte w niej teksty źródłowe w większości stanowią stenogramy z posiedzeń sztabu reżyserskiego, wykładów o reżyserii i praktyce scenicznej, jak również artykuły publikowane przez Kurbasa w gazetach oraz teksty jego współautorstwa, a także zredagowane relacje osób trzecich. Zostały one ułożone według dominującego tematu tak, by ułatwić polskiemu czytelnikowi poruszanie się po niezwykle bogatej, ale również trudnej, spuściźnie Łesia Kurbasa. Teksty w przekładzie Brunona Chojaka, Marty Kacwin-Duman i Anny Korzeniowskiej-Bihun są opatrzone przypisami i poprzedzone wstępem autorstwa Anny Korzeniowskiej-Bihun.
Odzyskiwanie awangardy
Zapowiadane na ten i kolejny rok publikacje stanowią kontynuację obchodów stulecia awangardy, rozpoczętych w roku 2017, ogłoszonym oficjalnie Rokiem Awangardy. W jego ramach w Instytucie Teatralnym zainicjowano projekt Odzyskana Awangarda, u którego podstaw legła potrzeba głębszego poznania tradycji teatralnych krajów regionu oraz ich szerszego rozpropagowania poza nimi. Pierwszym etapem realizacji projektu było powołanie platformy badaczy teatru Europy Środkowo-Wschodniej. Platforma, tworzona przez teatrologów z 14 środkowoeuropejskich krajów: z Białorusi, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Gruzji, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Serbii, Słowacji, Słowenii, Ukrainy i Węgier umożliwiała i nadal pozwala na wymianę wiedzy oraz swobodną dyskusję.
Rezultatami pierwszej fazy projektu były dwie publikacje: antologia „Awangarda teatralna w Europie Środkowo-Wschodniej. Wybór tekstów źródłowych” pod red. Ewy Guderian-Czaplińskiej i Małgorzaty Leyko (znalazły się w niej teksty programowe, w większości nietłumaczone wcześniej na język polski, artystów historycznej awangardy teatralnej z 11 krajów – od Bułgarii po Węgry – poprzedzone obszernymi wstępami współczesnych badaczy) oraz książka „Reclaimed Avant-garde: Spaces and Stages of Avant-garde Theatre in Central and Eastern Europe”, pod red. Dariusza Kosińskiego i Zoltána Imre – efekt konferencji, która odbyła się w Instytucie Teatralnym w listopadzie 2017 roku.
Więcej o projekcie Odzyskana Awangarda
Projekt Odzyskana Awangarda ma na celu udokumentowanie i przedstawienie dorobku awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej. Punkt wyjścia stanowi założenie, że siła oddziaływania niemieckiej i rosyjskiej awangardy teatralnej przesłoniła dorobek awangardy krajów leżących w pasie pomiędzy Niemcami i Rosją – od krajów nadbałtyckich po Bałkany i Kaukaz. Tymczasem kultura tych krajów wytworzyła oryginalne, własne projekty i rozwiązania, w jakiejś mierze będące przetworzeniem inspiracji płynących ze Wschodu i Zachodu, nieodmiennie jednak kierowanych poszukiwaniami własnego stylu teatralnego.
Wielkie znaczenie ma tu fakt, że zdecydowana większość krajów interesującego badaczy regionu po I wojnie światowej znalazła się w całkowicie nowej sytuacji politycznej: odzyskując lub zdobywając niepodległość, ewentualnie (jak np. Węgry) zmieniając kształt swojego bytu państwowego. Spowodowało to, że projekty awangardowe, w sposób niespotykany w tym stopniu w innych częściach Europy, ściśle łączyły się z poszukiwaniami form tożsamości zbiorowej i kształtu nowoczesnej kultury narodowej; w wielu przypadkach były też powiązane z tworzeniem nowych form państwowości. W poszukiwaniach awangardowych Europy Środkowo-Wschodniej sztukę teatralną uważano za ściśle związaną z życiem społecznym, stawiano przed nią więc zadania jego kształtowania i łączono z poszukiwaniami nowego kształtu przestrzeni, relacji interpersonalnych, estetyki życia codziennego itd.
Celem projektu jest ukazanie specyfiki awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej w powyższych kontekstach, dlatego przedsięwzięcie jest realizowane w ścisłej współpracy z badaczami z krajów regionu.
Odzyskana Awangarda stawia sobie ponadto za zadanie ukazanie polskiej kultury w innej sieci powiązań niż stereotypowa linia Wschód-Zachód oraz wskazanie na liczne i silne, a często lekceważone związki z kulturami teatralnymi Europy Środkowo-Wschodniej. Ukazując polską awangardę teatralną jako część specyficznego ruchu artystycznego Europy Środkowo-Wschodniej, projekt nie tylko przypomina marginalizowany dorobek polskiej kultury, ale też rekontekstualizuje go i proponuje nowe rozumienie związków polskiej kultury z kulturą regionu. Umieszczenie polskiej awangardy teatralnej w kontekście awangardy Europy Środkowo-Wschodniej oraz stworzenie leksykonu awangardy teatralnej tego regionu ma służyć jako podstawa do przyszłych badań o charakterze analitycznym i interpretacyjnym, a także inspirować współczesnych artystów teatru.