Jednym z wydarzeń towarzyszących 15. Międzynarodowemu Festiwalowi Sztuki Opowiadania „Po/piśmienni” (19-22 listopada) będzie spotkanie z dr Agnieszką Ayşen Kaim wokół jej książki „Meddah - turecki teatr jednego aktora. Spotkanie tradycji kultury ustnej z kulturą widowiskową” (Wydawnictwo Communicare, WUW 2020).

mat. organizatora

Wydarzenie online (20 listopada, godz. 14.00) dostępne: https://fb.me/e/7MXwSNBUV

O swojej książce opowiada autorka: 

W świecie kultury muzułmańskiej, gdzie teatr nie zdołał wytyczyć sobie niezależnego miejsca wśród dziedzin sztuki, to właśnie ustność/oralność zrekompensowała jego brak wśród sztuk performatywnych. Turecki meddah rozwinął się pomiędzy wiekiem XI a XIX z formy opowiadacza w epicki teatr jednego aktora, pozostając w zgodzie z zasadami życia koczowniczego. Włączając elementy tradycji środkowoazjatyckiego szamana, starotureckiego pieśniarza epickiego ozan i arabskiego maddaha oraz tradycję perskiego opowiadacza Księgi królewskiej. Szahname, przyjął także środki teatralne i dramatyczne. Jako forma artystyczna łączy sztukę opowiadania z ludowym teatrem tradycyjnym. Zaadoptowana w formie „widowiska narracyjnego” sztuka opowiadania zyskała uznaną pozycję na współczesnych scenach teatrów offowych, sprawdzając się z sukcesem w projektach międzykulturowych i interdyscyplinarnych. W kontekście omawianych tradycji ustnych kręgów kultur ałtajskiego i Bliskiego Wschodu potencjał performatywny sztuki opowiadania stanowi dla współczesnych artystów źródło inspiracji, oferując wzór modelu interaktywnego, równouprawniającego widza i artystę. 

Moja książka jest jak długa opowieść. Dziedzina, z której wyrósł zamysł tej książki, to „wykonywanie” literatury ustnej rozumiane jako forma widowiskowa, performans. Ten aspekt oralności jest przedmiotem moich badań naukowych i praktyki „scenicznej”. 

W książce, która jest poszerzoną wersją mojego doktoratu, przedstawiam trochę teorii w postaci opracowań znanych badaczy na temat „literatury” ustnej i tradycji opowiadania jako zjawiska z pogranicza literatury i teatru. Opisuję także praktykę artystyczną współczesnych opowiadaczy sięgających do wschodniego kręgu kulturowego oraz tych działających poza polem jego oddziaływania. Dla uzyskania pełniejszego obrazu tradycji i technik opowiadania przyglądam się tradycjom w krajach tureckojęzycznych oraz krajach Bliskiego Wschodu, zapoznaję czytelnika  z relacjami z występów opowiadaczy, sporządzonymi przez podróżników i badaczy folkloru. Inspirując się badaniami wybitnych znawców tematu, próbuję przybliżyć fenomen sztuki opowiadania oraz model kultury, w której była obecna. W tym celu zamieszczam charakterystyki różnych tradycji „literatury” ustnej i sztuki opowiadania na Bliskim Wschodzie (zwłaszcza tradycji perskiej) oraz tradycji epickiej u ludów tureckich Azji Centralnej i Azji Mniejszej. Szczególną dziedziną, która zainteresowała mnie również jako praktykującego opowiadacza, stały się formuły – kluczowe pojęcie dla epiki ustnej. Opisując kultywowany przez opowiadaczy repertuar i jego formy, pragnęłam pokazać ciągłość kanonu epiki ustnej i funkcji opowiadacza jako przekaziciela tej tradycji i tożsamości w kulturach, w których „literatura” ustna jest nadal żywa. Na końcu zamieszczam garść zapisków z występów i wypowiedzi tureckiego aktora Erola Günaydına, zmarłego w 2012 roku, ostatniego z tradycyjnych aktorów nawiązujących do sztuki tureckiego meddaha. W trakcie badań dotarłam też do innych artystów powołujących się na tę sztukę oraz odszukałam projekty teatralne i parateatralne sięgające do elementów tradycji meddaha, o nich także wspominam.

Dlaczego akurat ta forma?

Forma ta zainteresowała mnie ona pod kątem przeobrażeń konwencji na przestrzeni dziejów, ewolucji warsztatu „opowiadacza” w kierunku teatru. Skupiłam się więc na tych elementach opowiadania, które są charakterystyczne dla sztuki widowiskowej i opisałam proces transformacji opowiadacza w aktora.

Książka wyszła pod moim nazwiskiem ale do jej powstania przyczyniła się cała armia artystów, tradycyjnych opowiadaczy, bardów, współczesnych wykonawców nawiązujących do tej konwencji, badaczy, przyjaciół i sympatyków tej sztuki. Gdyby nie moi przyjaciele ze Stowarzyszenia „Grupy Studnia O.” (Małgorzata Litwinowicz-Droździel, Beata Frankowska, Magdalena Górska - Tamas, Paweł Górski i Jarosław Kaczmarek oraz Dorota Maciejuk) i nasza wieloletnia wspólna pasja i praca jako praktyków i badaczy sztuki opowiadania, którą ze mną dzielą po dziś dzień, w ogóle nie powstałaby ta książka. Dzięki organizowanemu przez nasze Stowarzyszenie nieprzerwanie od czternastu lat Międzynarodowemu Festiwalowi Sztuki Opowiadania w Warszawie, miałam szansę obejrzeć większość interesujących mnie form tej sztuki, a do zaproszenie niektórych jej przedstawicieli osobiście się przyczynić. 

Mam nadzieję, że to obszerne, ale nie wyczerpujące studium opowiadacza, który łączy cechy aktora, przekaziciela tradycji, nauczyciela, publicysty i parodysty, pozwoli zwrócić uwagę na niezwykle ciekawą sztukę wschodnich opowiadaczy. Łączy ona epikę ze sztuką widowiskową, a wyrastając z kultury islamu, jest jej pokojowym orędownikiem. 

Z recenzji prof. Marka Dziekana 

(...) to niezwykle interesująca monografia, traktująca o zjawisku głęboko zakorzenionym w kulturze Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej – nie tylko wśród ludów tureckojęzycznych, ale także irańskich i w świecie arabskim. Stąd wysoko oceniam zarówno wybór tematu jako takiego, jak i uwzględnienie w analizowanym materiale nie tylko elementów tureckich, ale także wywodzących się z innych wyżej wymienionych kultur muzułmańskich. 

Agnieszka Ayşen Kaim, orientalistka tureckiego pochodzenia, badaczka i publicystka, tłumaczka języka tureckiego, opowiadaczka i członek Zarządu Stowarzyszenia „Grupa Studnia O.”, zajmującego się badaniem i praktyką sztuki opowiadania oraz literaturą ustną. Członkini Rady Wykonawczej Europejskiej Federacji Sztuki Opowiadania FEST, asystentka w IS PAN. Autorka książki "Bahar znaczy Wiosna", Wydawnictwo Poławiacze Pereł 2015 (III Nagroda Polskiej Sekcji IBBY – „Książka Roku 2016” w kategorii literackiej).