Józef Szajna (1922-2008) był artystą totalnym: w sposób organiczny łączył twórczość plastyczną z teatralną. Trauma wywołana pobytem w obozie Auschiwtz odcisnęła piętno na jego twórczości, 28 października Muzeum Karykatury otworzy przekrojową wystawę „Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu”.
fot. Wojciech Plewiński/ mat. organizatora
"Będzie to przekrojowa wystawa przygotowana w setną rocznicę urodzin Józefa Szajny, jednego z najwybitniejszych twórców powojennej sztuki polskiej. Chcemy, by przybliżyła ona świat wyobraźni Szajny. Będzie można na niej zobaczyć najważniejsze realizacje artysty, a także mniej znane prace pochodzące z prywatnego archiwum twórcy. Przykładem może być np. jego twórczość satyryczna i zaskakujący cykl "Gęby maski". Na wystawie „Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu” zaprezentujemy także fotografie mistrzów fotografii teatralnej - Wojciecha Plewińskiego i Stefana Okołowicza" - powiedziała PAP Katarzyna Miękus, rzecznika prasowa Muzeum Karykatury w Warszawie.
Józef Szajna był artystą totalnym – w sposób organiczny łączył twórczość plastyczną z teatralną. Pisał również scenariusze do własnych przedstawień oraz teksty z zakresu teorii teatru. Prezentował swoje dzieła na całym świecie – na festiwalach teatralnych i wystawach. Swoją sztukę określał mianem TE-ART, akcentując tym samym ścisły związek teatru z innymi dziedzinami sztuk wizualnych. Dążył do syntezy sztuk, łączył przeciwieństwa i dyscypliny. Rysunek przekładał na kompozycje przestrzenne i projekty scenografii. Jego działania teatralne inspirowane były myśleniem typowym dla sztuki plakatu – opartym o skrót plastyczny, znak, symbol.
W czasie wojny Józef Szajna był więźniem obozów Auschwitz i Buchenwald. Wojenna trauma odcisnęła piętno na jego twórczości w postaci programowej estetyki brzydoty i reminiscencji obozowych. Efektem były prace ewokujące katastrofę, destrukcję, rozkład, wszechobecny śmietnik i śmierć, nawiązujące do okropności wojny i komentujące negatywny wpływ cywilizacji współczesnej na człowieka. Podobne tematy poruszał w swoich instalacjach, performansach, przedstawieniach. Twórczość Szajny, naznaczona doświadczeniem Auschwitz, to ciągłe próby zrozumienia ludzkiej natury.
Działania artystyczne Józefa Szajny skupione były na ciele i materii, a w centrum jego zainteresowań był człowiek. Wystawa przygotowana przez Muzeum Karykatury prezentuje szajnowskie wariacje na temat postaci ludzkiej i twarzy.
Część wystawy „Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu” poświęcona jest teatralnym realizacjom artysty. Od początku pracy artystycznej pracował w teatrze: najpierw jako scenograf, potem reżyser. Działania teatralne Szajny cechowała silna ekspresja wizualna i nowatorskie rozwiązania formalne. Motywy wykorzystywane w realizacjach malarskich, obiektach i aranżacjach przestrzennych powracały w scenografiach, zaś elementy scenografii teatralnych artysta wkomponowywał w instalacje. Do najczęściej powtarzających się należą: protezy ciała, manekiny, buty, drabina, taczka, półsylweta. W jego przedstawieniach stałymi elementami były groteskowo zniekształcone figury ludzkie – zarówno kukieł, jak i żywych aktorów, zdominowanych przez rzeczy.
Najważniejsze przedstawienia Szajny zostały uwiecznione na zdjęciach Wojciecha Plewińskiego i Stefana Okołowicza. Czarno-białe fotografie są artystycznym filtrem, przez jaki postrzegamy dziś teatralną działalność Szajny. Sprowadzenie teatralnych obrazów do kontrastu czerni i bieli potęguje perswazyjność wizualnego przekazu, z czego Szajna – jako grafik – doskonale zdawał sobie sprawę.
Reminiscencje wojenne, wyobrażenia śmietnika cywilizacji i dialog z tradycją artystyczną definiowały jego sztukę. Poprzez swoją twórczość zadawał pytania o człowieczeństwo, ostrzegał przed zawsze możliwą katastrofą wojny, oskarżał totalitaryzmy, atakował współczesny konsumpcjonizm i karierowiczostwo. Sztuka ta jest aktualna także dzisiaj, bo wciąż – jak mówił artysta – „człowiek zaniedbuje siebie”…
Wystawie towarzyszyć będzie publikacja, w której znajdzie się esej kuratorki o Szajnie i jego sztuce, która stanowi zapis zmagań z traumą wojny. Wystawa „Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu” będzie czynna od 29 października do 11 grudnia br.
Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 r. w Rzeszowie. Podczas II wojny światowej był żołnierzem AK, a także więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych KL Auschwitz i KL Buchenwald. W 1953 r. ukończył studia na wydziale Grafiki i Scenografii w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Był jednym z najwybitniejszych reżyserów teatralnych, a także malarzem i grafikiem. Jego spektakle m.in. "Replika" i "Dante”, które przeszły do historii teatru polskiego. Zmarł 24 czerwca 2008 r. w Warszawie.