"Wachlarz" Carla Goldoniego w reż. Macieja Englerta w Teatrze Współczesnym w Warszawie. Pisze Piotr Zaremba w Polska Times.

fot. Magda Hueckel

Narzekać na stylistyczną niepełną jednorodność czy jednak dobrze się bawić na „Wachlarzu”? Wybrałem to drugie, a raczej TO wybrało za mnie.

- Ależ staroświecka scenografia. Tak się ją robiło ze 40 lat temu – obruszył się znajomy człowiek teatru. Mowa o dekoracjach Marcina Stajewskiego do spektaklu „Wachlarz” Carla Goldoniego, który właśnie przyrządził w warszawskim Teatrze Współczesnym dyrektor Maciej Englert.

Patrzę na przesłodzone fasady domeczków na scenie i… mnie się to podoba. Co więcej, mam wrażenie, że nie złapaliśmy Englerta na niczym, czego on sam by nie wiedział. Kiedy przedstawienie się zaczyna, najpierw widzimy postaci mieszkańców włoskiego miasteczka zastygłych w różnych pozach. Potem są oni stopniowo uruchamiani niczym teatr marionetek.

Podróże do przeszłości

Oferuje nam się podróż do świata XVIII-wiecznej komedii dell’arte, kiedy już przerobiono ją z serii improwizacji w normalny teatr, z dramaturgią i dramaturgami, takimi właśnie jak prawnik z Wenecji Goldoni („Wachlarz” to tekst z roku 1765) . Ale to równocześnie podróż do świata dawnych inscenizacji, do tego, jak robiono teatr przed kilkudziesięciu laty. Dyrektor Współczesnego proponuje nam ją świadomie. Takie są figlarnie historyczne kostiumy Anny Englert czy urokliwa muzyka Jerzego Satanowskiego.

Fabuła „Wachlarza” jest więcej niż pretekstowa. Poznajemy na początku pośród swarów i zgiełków galerię postaci zamieszkujących jakąś rachityczną mieścinę. Ciekawe skądinąd czy w prawdziwym włoskim społeczeństwie lud mieszał się aż tak bardzo z arystokracją (choćby tą zubożałą), czy tak śmiało sobie poczynał, czy to jednak licentia poetica, żeby akcja była żywsza i barwniejsza.

Pan Ewaryst kocha pannę Kandydę, ona kocha jego. Ale źle zinterpretowana jedna scena przekazywania wachlarza przez Ewarysta prostej dziewczynie Gianninie wywołuje zazdrość Kandydy. A także zazdrość dwóch pretendentów do ręki Gianniny. Reakcje wywołują kontrreakcje, życie kilku osób zdaje się być zagrożone legnięciem w gruzach. Nad wszystkim próbuje zapanować Hrabia di Rocca Marina, przekonany, że to jego decyzje powinny być kluczem do cudzego szczęścia. Będzie tak twierdził do końca. Nawet wtedy, kiedy wszystko pobiegnie torami sprzecznymi z tym co obiecywał czy planował podupadły pan miasteczka dający się w finale kupić za złotą papierośnicę.

A więc sceniczna zabawa? Czy czegoś mi zabrakło w wersji Englerta? Spotkałem się z zarzutem dotyczącym jego niekonsekwencji. Początek i koniec zarówno pierwszego jak i drugiego aktu podkreślają umowność „teatru marionetek”. Dell’arte operuje przecież bardziej ludzkimi typami niż skomplikowanymi psychologicznie postaciami. Zarazem „w środku” reżyser pozwolił aktorom grać trochę jak chcą. W efekcie jedni są bardziej „dell’artowi”, a inni bardziej z ducha komedii realistycznej. Możliwe też, że pomimo gwaru scen zbiorowych, którymi to widowisko pulsuje, było w tej inscenizacji mniej formalistycznej umowności, mniej owego boskiego szaleństwa niż na przykład w całkiem szalonym „Słudze dwóch panów” Goldoniego wystawionym w roku 2017 w Teatrze Dramatycznym przez Tadeusza Bradeckiego.

Może i tak. Aczkolwiek tak jak symetria bywa nazywana estetyką głupców, tak i ja nie oczekuję od reżysera zmiany spektaklu w perfekcyjną, ujednoliconą maszynkę, zwłaszcza gdy angażuje do przedstawienia galerię aktorskich indywidualności. To rozdarcie może zresztą pasować do twórczości Goldoniego. Pisał on trochę w konwencji dell’arte, ale też zmieniał ją i wzbogacał nowymi elementami branymi już bardziej z życia niż z plakatowej stygmatyzacji bohaterów będących scenicznymi „typami”.

Jednak to bawi

To przedstawienie to zarazem wielki sygnał odmłodzenia zespołu Współczesnego. Trójka studentów V roku Akademii: Maciej Kozakoszczak (oberżysta), Julian Godzina (sługa oberżysty) i Maja Polka (Kandyda) grają ze swadą, w zawrotnym tempie, choć w konwencji bardziej realistycznej, z lekkimi tylko przerysowaniami. Podobnie świeża adeptka Akademii Krakowskiej Monika Pawlicka jako Giannina wywołująca awantury sugestywne, soczyste, ale jednak rodzajowe. Szymon Roszak jest filozofującym szewcem „prawie serio”. Nawet małe rólki są tu skądinąd dopracowane: Cezary Kołacz (pamiętny Barman z serialu „Rojst”) jako brat Gianniny czy Marcin Bubółka jako Cytrynek z miejscowej kawiarni dbają aby nas bawić, a nie zanudzać. Zapamiętuje się ich.

Trochę na drugim biegunie znalazł się Przemysław Kowalski, świeży nabytek teatru Englerta, też po krakowskiej Akademii i po roku w krakowskim Teatrze Starym. On jako zakochany i cierpiący z powodu komedii omyłek Pan Ewaryst, staje się w miarę rozwoju akcji coraz bardziej smętnym Pierrotem. Jest może najbardziej z klimatu komedii dell’arte, a czym bliżej końca tym jego postać ewoluuje w kierunku, jak byśmy dziś powiedzieli, pełnego odjazdu – za co oklaski. Aktor zdawał się radować własną rolą. I to jego gest zatrzymywał na samym końcu kłaniające się towarzystwo zmieniając je na powrót w marionetki, tylko chwilowo wprawione w ruch przez Goldoniego, dla naszej uciechy.

Kowalski stworzył dobry duet z Michałem Mikołajczakiem, trochę zbyt słabo wykorzystywanym aktorem, choć przecież był kiedyś w tym teatrze Fantazym. Tu jest odrealnionym Baronem Del Cedro, bardziej parodią szlachcica niż żywym szlachcicem. On także panował swoimi przesadnymi minami nad publiką.

Starsza część zespołu też gra na różnych nutach: Agnieszka Suchora – pani Zuzanna, Leon Charewicz – aptekarz Tymoteusz biją nas po oczach swoim temperamentem, podczas gdy Agnieszka Pilaszewska bawi się nienaturalną afektacją wykształconej damy Pani Gertrudy. Oklaski na stojąco należą się Piotrowi Bajorowi za prawie niemą rolę Służącego Gertrudy Tonina. To się nazywa robić tło wydarzeniom. Każde jego pojawienie się tworzy atmosferę, choć przecież nie posuwa akcji.

Tak naprawdę jednak ten spektakl jest wielkim hołdem składanym talentowi Sławomira Orzechowskiego jako Hrabiego. Aktor z wolna przejmuje we Współczesnym rolę Krzysztofa Kowalewskiego, mistrza ceremonii dobrej zabawy, co nie oznacza zapominania prawdy o człowieka. Pełen słabości i małości, zubożały arystokrata przekracza granice dzielące sformalizowaną konwencję od komedii realistycznej. Jest wszystkim po trochu. Każdy grymas, każde drgnięcie charakterystycznego głosu aktora coś znaczy, w tym sensie to jest nowocześniejsze niż dell’arte.

A jednocześnie di Rocca Marina nie przestaje być „typem”. Syntetycznym pieczeniarzem i fanfaronem. Mając takiego aktora, pisałbym dla niego sztuki, i to wcale nie tylko komedie.

Narzekać na stylistyczną niepełną jednorodność inscenizacji czy jednak dobrze się bawić? Wybrałem to drugie, a raczej TO wybrało za mnie. Zapewniam, że niektóre gagi słowne z „Wachlarza” brzmią całkiem współcześnie i bawią naprawdę . Mieć czternastoosobową aktorską ekipę żeby nas dobrze rozśmieszyć, a przy okazji przypomnieć, wbrew nowinkarzom, tradycję teatru, który również temu służył, to wciąż znacząca siła. Teatr Współczesny powinien z niej skorzystać wychodząc z pandemijnego letargu. Mam nadzieję, że tak będzie.