"Zmierzch – świtem" wg  Izaaka Babla w reż.  Jana Szurmieja w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Pisze Katarzyna Wojtysiak-Wawrzyniak w portalu Teatrologia.info.

Całe to wojactwo – aksamit na czapkach, gwałty, czupryny, bitwy, rewolucja i syfilis.
Izaak Babel, Dziennik 1920

30 i 31 stycznia Teatr Polski we Wrocławiu zaprezentował premierowy spektakl Zmierzch – świtem inspirowany twórczością Izaaka Babla, w reżyserii swego nowego dyrektora – Jana Szurmieja. Ze względów epidemiologicznych przedstawienie inicjujące dyrekcję Szurmieja w Polskim było transmitowane online.

Nazwisko Szurmieja jest dobrze znane we Wrocławiu, gdzie ojciec Jana, Szymon, późniejszy dyrektor Teatru Żydowskiego w Warszawie stawiał pierwsze kroki w zawodzie. Jan Szurmiejkontynuuje rodzinne tradycje teatralne. Jest bowiem tancerzem i choreografem, aktorem i reżyserem. Występował we Wrocławskim Teatrze Pantomimy i w Teatrze Żydowskim w Warszawie. Był dyrektorem Operetek: Wrocławskiej i Warszawskiej oraz reżyserem Teatru Żydowskiego w Warszawie. Opracowywał choreografię do większości widowisk z kręgu kultury żydowskiej, w tym do Skrzypka na dachu. We Wrocławiu w Teatrze Współczesnym w 1986 wystawił adaptację Sztukmistrza z Lublina Izaaka Bashevisa Singera, przenoszoną potem na inne sceny. Natomiast w Teatrze Polskim w 1990 zainscenizował Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwańca Ilii Erenburga, a potem szereg widowisk muzyczno-tanecznych. Przeszłość artystyczna twórcy Zmierzchu – świtem dała o sobie znać także w tym przedstawieniu, bowiem układy taneczne i piosenki pełnią w nim rolę nadrzędną. Spektakl jest przedsięwzięciem zakrojonym na szeroką skalę. Sama obsada liczy ponad trzydzieści osób, a aktorzy w dużej mierze pochodzą z innych teatrów i występują tu gościnnie.

Widowisko Zmierzch – świtem wymaga znajomości życia i twórczości Izaaka Babla. Autor Opowiadań odeskich urodził się 13 lipca 1894 w Odessie. Ojciec Babla był zamożnym kupcem artykułów żelaznych i należał do postępowego odłamu w społeczności odeskich Żydów. Izaakotrzymał staranne wykształcenie w gimnazjum im. Mikołaja I. Pobierał też prywatne lekcje hebrajskiego i Talmudu. Po rewolucji był czekistą. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej z 1920 roku jako korespondent, agitator i komisarz polityczny w oddziałach kawaleryjskich Czerwonej Armii pod dowództwem Siemiona Budionnego. Doświadczenia swe opisał w zbiorze opowiadań Armia konna, który przyniósł mu rozgłos. W 1928 napisał trzyaktowy dramat Zmierzch grany w międzywojennej Polsce w jidysz pod tytułem Benia Król, a w 1935 sztukę Maria. Pod koniec Wielkiej Czystki, w 1939 roku, został aresztowany przez NKWD, oskarżony o działalność trockistowską i skazany na śmierć, ale w istocie powodem likwidacji pisarza były zbyt zażyłe stosunki w Nikołajem Jeżowem, a zwłaszcza z jego żoną. Rozstrzelano go 27 stycznia 1940 w Moskwie. Babel był więc zarazem katem jak i ofiarą rewolucji.

Wydobył to plakat autorstwa Andrzeja Pągowskiego zapowiadający Zmierzch – świtem. Nie ma on bowiem nic wspólnego z nostalgią za barwnym światem Odessy. Widzimy skierowane w przeciwne strony profile mężczyzn w czapkach Czeka, którzy strzelają do siebie nawzajem z rewolweru. Jeden rewolwer skierowany jest w tył głowy, zaś drugi umieszczony w ustach. Szarozielone mundury czekistów kontrastują z czerwoną gwiazdą na czapce i pociskiem, który przechodzi przez czaszkę.

Trudno się dziwić, że Szurmiej powrócił do twórczości Babla. W 1991 wystawił w Dramatycznym w Wałbrzychu spektakl Benia Krzyk, a piętnaście lat wcześniej, bo 1976, w Teatrze Żydowskim w Warszawie zagrał tę tytułową postać w jidyszowej realizacji Zmierzchu. Jednak na scenie wrocławskiej są postaci z twórczości Babla, ale trudno się zorientować w fabule. Rozpoznamy z pewnością rodzinę Mendla Krzyka, lokalnego despoty z kochanką Marusią przy boku, przeciw tyranii którego buntują się jego synowie. Zauważymy także legendarnego gangstera, Króla Odessy – Benię Krzyka wraz z jego bandą, a także jego nieszczęśliwą, marzącą o zamążpójściu siostrę Dwojrę czy odeskiego rabina.

Spektakl Jana Szurmieja to jednak przede wszystkim barwna i n

ostalgiczna opowieść o portowym mieście Odessie, w którym obok siebie żyją Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie czy Turcy. Akcja przedstawienia toczy się w zaułkach, na ulicach, w domach, w porcie, w kasynie i kabarecie czy też w synagodze. Mamy tu do czynienia ze swoistą defiladą postaci z zapomnianego już dawno świata: chłopcy zwiedzeni obietnicami rewolucji, młode i sprzedajne dziewczyny, przekupni handlarze, ludzie interesu, bandy gangsterów i zabijaków, ludzie półświatka, plotkujące kobiety, mężowie i rabini czytający święte księgi. Na uwagę zasługuje reżyseria światła, która kreuje określony klimat i potęguje nastrój scen.

Zmierzch – świtem jest całkowicie osadzony w konwencji teatru muzycznego i może trochę zdumiewać, że reżyser wprowadził do niego oraz Opowiadań odeskich nieobecny w tych utworach motyw rewolucji bolszewickiej, a nawet wyeksponował go w drugim członie tytułu spektaklu. Najbardziej wyrazistym obrazem rewolucji są popisy kabaretowe grupy roznegliżowanych czekistek w czapkach z czerwonymi gwiazdami. Motyw tak przedstawianej rewolucji staje się groteskowy i w jakiś sposób wyidealizowany, a przecież – jak świadczą o tym liczne świadectwa komunistycznego ludobójstwa – nie była to zabawa w tawernie.

W spektaklu właśnie rewolucja staje się powodem niepewnego losu, frustracji i w końcu zagłady świata mieszkańców Odessy. Synowie Mendla są tymi, którzy chcą się dogadać z radziecką władzą i to oni za cenę pozornego spokoju i dobrobytu niszczą świat swoich przodków. Jednak koło rewolucji zostało wprawione w ruch i teraz nic już go nie zatrzyma. Marsylia Północy zostaje zniszczona. W zapomnienie odchodzą modlitwy w synagodze, rozmowy na ulicach, wspólne zabawy i śmiech. Odessa staje się ośrodkiem rewolucji.

Najmocniejszą stroną spektaklu są zbiorowe sceny wokalno-taneczne i one bez wątpienia zapadają najbardziej w pamięć. Bohaterem zbiorowym jest tu Mołdawanka, wystawiona na zmienne koleje losu żydowska dzielnica Odessy, przez którą przetacza się walec historii. Pod koniec przedstawienia widzimy ubraną na czarno kobietę, będącą personifikacją Mołdawanki, śpiewającą o swoim smutnym i tragicznym losie. Jej głęboka pieśń jest kontrapunktem dla zbiorowych, często kabaretowych, scen, i stanowi rodzaj żałobnej modlitwy za świat, który już nie istnieje, bo został zniszczony przez swoich własnych mieszkańców.

Zmierzch – świtem, według twórczości Izaaka Babla, Tłumaczenie: Jerzy Pomianowski; choreografia, ruch sceniczny, adaptacja, inscenizacja, reżyseria, przygotowanie wokalne: Jan Szurmiej; scenografia: Marta Hubka, Damian Banasz; muzyka: Marcin Partyka; piosenki i ich przekłady: Roman Kołakowski, Andrzej Ozga, Jan Szurmiej, Aleksander Wertyński. Obsada: Mendel Krzyk – Stanisław Melski / Krzysztof Kuliński, Benia Krzyk – Mariusz Kiljan / Błażej Michalski, Nechama Krzyk – Grażyna Krukówna. Lowka Krzyk – Igor Kowalik, Dwojra Krzyk – Monika Bolly, Mołdawanka, symbol żydowskiej dzielnicy w Odessie – Roksana Vikaluk (gościnnie) / Katarzyna Janekowicz, Marusia Jewtuszenko – kochanka Mendla – Aleksandra Chapko, Jewtuszenko – matka Marusi Aldona Struzik, Arie-Lejb – Marek Feliksiak / Przemysław Sejmicki (gościnnie), Sieńka Tupacz – Piotr Chomik, Monia Artylerzysta – Krzysztof Brzazgoń, Sasza Sobkow – Bartosz Buława, Sonia Blumfsztain – Złota Rączka Ewelina Jaworska (gościnnie), Semen Gracz – Dariusz Bereski, Lowka Kacap – Jakub Grębski, Sawka Bucis Sebastian Ryś (gościnnie), Kabaret Monte Carlo: Lubka Kozak Agata Skowrońska, Girlsy w kabarecie: Katarzyna Baran (gościnnie), Aleksandra Chapko, Katarzyna Janekowicz, Ewelina Jaworska (gościnnie), Marika Klarman (gościnnie), Magdalena Majtyka (gościnnie), Agata Obłąkowska, Beata Śliwińska, Traktiernia na Priwozie: Riabcow – Właściciel traktierni – Marian Czerski, Mitia – Kelner w traktierni Jakub Grębski, Fomin – Dostawca Andrzej Olejnik, Urusow – Pokątny doradca – Krzysztof Franieczek, Piatirubel – Kowal, Przyjaciel Mendla Marcin Rogoziński, Kłasza Zubariewa – Iwona Kucharzak-Dziuda, Praczki w traktierni: Katarzyna Baran (gościnnie), Katarzyna Janekowicz, Ewelina Jaworska (gościnnie), Marika Klarman (gościnnie), Magdalena Majtyka (gościnnie), Agata Obłąkowska, Beata Śliwińska, Grek Bartosz Buława, Marynarz Marcin Piejaś, Turek Michał Białecki, Chór ślepców – Dariusz Bereski, Krzysztof Brzazgoń, Marek Feliksiak, Andrzej Gałła/Henryk Rajfer (gościnnie), Sebastian Ryś (gościnnie), Przemysław Sejmicki (gościnnie), Dziewczynka z akordeonem Basia Bartołd (gościnnie), Ruwim Tartakowski Andrzej Gałła / Henryk Rajfer (gościnnie), Bojarski Marcin Piejaś, Prystaw Sokowicz Michał Białecki, Kantor Roksana Vikaluk (gościnnie) / Katarzyna Janekowicz, Feldman – komendant Czeka – Andrzej Olejnik, Asja – Cyganka Magdalena Majtyka (gościnnie), Josif Muginsztejn Krzysztof Franieczek, Księgowa – Iwona Kucharzak-Dziuda, Referent – Paser-Farmazończyk Marek Feliksiak/Przemysław Sejmicki (gościnnie), Kobieta – symbol rewolucji (Śmierć) Aleksandra Chapko/Beata Śliwińska, Kobieta – Czarny Clown (Wertyński) – Beata Śliwińska / Katarzyna Janekowicz, Rabin Ben Zacharia – Marian Czerski, Madame Wajner Katarzyna Baran (gościnnie), Mesje Wajner – Krzysztof Franieczek, Ciocia Chaja – Aldona Struzik, Wancowski – Marian Czerski, Handlarki – Katarzyna Baran (gościnnie), Iwona Kucharzak-Dziuda. Teatr Polski we Wrocławiu, premiera on-line: 30 i 31 stycznia 2021.