„Dwoje” Rona Elishy w reż. Artura Hofmana w Teatrze im. Jaracza w Łodzi.  Pisze Katarzyna Wojtysiak-Wawrzyniak w „Teatrologii.info”.

Ostre jak noże oczy
rozjątrzyły głębokie tajemnice.

Przez ranę w mojej piersi
Pan Bóg patrzy na świat.

Bo ja jestem drzwiami
Jego domu.

Jehuda Amichaj, Mój ojciec

27 stycznia 2024 roku Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi zaprezentował spektakl Dwoje na podstawie dramatu Rona Elishy w reżyserii Artura Hofmana. Przedstawienie odbyło się w ramach obchodów XIV Dni Pamięci ofiar Holocaustu. Warto wspomnieć, że większość wydarzeń upamiętniających Zagładę miała miejsce w łódzkim teatrze, w tym dwa koncerty muzyczne i warsztaty dla dzieci.

Artur Hofman jest aktorem, reżyserem teatralnym i telewizyjnym. Zrealizował film dokumentalny o reżyserze żydowskim i polskim Jakub Rotbaum (1993), a także spektakle w Teatrze Telewizji: Gość oczekiwany (1993)i Okno na tamtą stronę (2018). Hofman jest polskim działaczem społeczności żydowskiej w Polsce. Od roku 2006 zajmuje stanowisko prezesa Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce i redaktora naczelnego miesięcznika „Słowo Żydowskie”. Jest także przedstawicielem Mniejszości Żydowskiej w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz wiceprzewodniczącym Rady Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Autor sztuki Dwoje Ron Elisha urodził się w 1951 roku w Jerozolimie. Od dzieciństwa jednak mieszka w Australii. Jest nie tylko znanym dramatopisarzem, ale także aktywnym zawodowo lekarzem-internistą. Napisał do tej pory kilkadziesiąt sztuk i dwie książki dla dzieci. Elisha zdobył czterokrotnie Australian Writers’ Guild Award, w tym nagrodę główną w roku 1982 za napisaną rok wcześniej sztukę Einstein. Australijski dramatopisarz z żydowskim rodowodem w swojej twórczości zwraca uwagę na zagadnienia moralne, w szczególności problematykę dobra i zła, pamięci, odpowiedzialności i tożsamości. W nurt dramatu moralnego niepokoju wpisuje się bez wątpienia utwór Dwoje z roku 1985 traktujący o tragedii Zagłady, ale też powstała w 2005 roku sztuka Wrongful Life, poruszająca temat aborcji z punktu widzenia etycznego i prawnego.

Spektakl Dwoje zapowiada plakat. Widzimy szachownicę z dwoma czerwonymi figurami szachowymi. Nad jedną z nich znajduje się sześcioramienna gwiazda Dawida. Na czarno-białym tle zostały umieszczone dwa czerwone trójkąty tworzące obraz klepsydry, w środku której zamiast przesypującego się piasku widzimy białe, hebrajskie litery. W dolnej części klepsydry napis w języku hebrajskim oznaczający dwoje. Poniżej na czarnym tle imię i nazwisko autora oraz tytuł sztuki w języku polskim. Szachownica i klepsydra przywołują na myśl kategorię losu i czasu, które są podstawowe dla kondycji ludzkiej. Rozsypane litery każą myśleć o końcu pewnego świata, któremu na nowo trzeba będzie nadać sens.

fot. Marcin Nowak / mat. teatru

Dwoje to historia spotkania Anny (Ewa Audykowska-Wiśniewska) i rabina Chaima Leviego (Robert Latusek), którzy przeżyli drugą wojnę światową, doświadczając okrucieństw Holocaustu. Kobieta jest zarazem Żydówką i Niemką. W czasie wojny wstąpiła do formacji SS i pracowała w obozie koncentracyjnym. To niezrozumiała zemsta Anny na żydowskiej matce, która nie potrafiła sprzeciwić się brutalnemu mężowi. Po wojnie kobieta postanawia podjąć próbę odzyskania swojej tożsamości poprzez kontakt z rabinem, który przeżył Holocaust. Chaim Levi mieszkający w piwnicy w Berlinie, prowadzi skromne, choć niepozbawione przyjemności życie. Doświadczając tragedii śmierci bliskich w obozie, utracił wiarę w Boga, nadzieję i miłość. Właśnie w tym trudnym dla niego czasie pojawia się Anna, prosząc o lekcje hebrajskiego. Jest przekonana, że znajomość języka umożliwi jej wyjazd do Jerozolimy. Chaim zgadza się niechętnie, jednak z czasem zaczyna odczuwać radość z obecności drugiej osoby. Wizyty Anny są okazją do konfrontacji z bolesną przeszłością, ale też sposobnością, by ponownie powrócić do życia, do siebie i do wiary w Boga. Dla obojga spotkania stają się jakby korepetycjami z utraconego człowieczeństwa, które zaczyna ponownie w nich kiełkować.

Akcja przedstawienia rozgrywa się w pokoju rabina. Widzimy nagromadzenie przedmiotów świadczących o dawnym życiu nauczyciela: duży stół, krzesła, czarna tablica, książki, globus, a także fotel z wiszącym nad nim portretem Beethovena. Scenografia jest zarazem realistyczna, jak i symboliczna. Artefakty są nie tylko pamiątkami przywodzącymi na myśl życie intelektualne rabina, lecz także niemymi świadkami naznaczonej osobistą tragedią egzystencji. To, co wzniosłe znajduje się tutaj obok tego, co trywialne. To, co piękne, obok tego, co brzydkie.

Poszczególne sceny przedstawienia to lekcje alfabetu i odkrywania przez Annę swojej tożsamości. Widzimy rabina objaśniającego tajniki języka hebrajskiego wraz z jego kulturowym zapleczem. Chaim mówi o symbolicznej i liczbowej interpretacji liter. Nie przypadkiem na tablicy jako pierwsza litera pojawia się alef א oznaczająca jednego Boga. Rabin pragnie nauczyć Annę nie tylko podstaw języka, ale także sposobu odbierania świata. Każda ze scen jest zatem krokiem ku poznawaniu siebie, ale też krokiem ku Innemu. W tle pojawiają się także rozważania dotyczące konfliktu z Palestyną.

W spektaklu Hofmana ważną rolę odgrywa też kategoria pamięci. Na wyciemnionej scenie w tle wyświetlane są obrazy mijającej drogi, z głębi dochodzi dźwięk stukotu kół. To jakby swoiste wspomnienia i sny rabina o transportach do obozów. Atmosferę niepokoju pogłębia także umiejętna reżyseria światła, przywodząca na myśl światło latarek używanych nocą przez brygady SS do nadzorowania obozu.

Dwoje to spektakl posiadający zmienne tempo akcji. Obok momentów bardziej dynamicznych są liryczne, podkreślające stan psychiczny bohaterów. Gra aktorska jest wszechstronna i zróżnicowana. Mimika i gestyka aktorów wpływa na stworzenie wyrazistych i pełnych życia postaci.

Spektakl kończy się sceną pożegnania Chaima i Anny, która wyrusza do Jerozolimy z przysłowiową jedną walizką. Zatrzymują się w progu berlińskiego mieszkania rabina, czekając na dalszy ciąg wydarzeń. Nie bez przyczyny pojawia się tu motyw podróży i drogi obecny też w kulturze żydowskiej. To, co przyniesie los, pozostaje nieznane.

Hofman zaprezentował spektakl wpisujący się w tematykę pamięci o ofiarach Zagłady i w rozważania nad kondycją współczesnego świata, w tym także nad trwającym od wielu lat konfliktem izraelsko-palestyńskim. Przedstawienie skłania do pytań o to, kim jestem ja i kim jest ten drugi. Czy stanie się dla mnie bratem, czy też wrogiem. To także poemat o dwoistości natury ludzkiej, gdzie każdy musi wybierać między dobrem a złem, przestrzegając praw boskich i ludzkich wpisanych w sposób niezaprzeczalny w serce człowieka.

Dwoje. Autor: Ron Elisha; tłumaczenie: Marian Dworakowski; reżyseria, scenografia, kostiumy, reżyseria światła: Artur Hofman. Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi (Mała Scena), premiera 27 stycznia 2024.