Nie umiem powiedzieć, jak liczna jest grupa czytelników książek o teatrze. Ktoś, kto prowadził niewielkie wydawnictwo poświęcone tej tematyce określał ją na dwa do czterech tysięcy osób, zatem nakład siedmiuset egzemplarzy uważał za optymalny. Co roku ukazuje się kilkadziesiąt książek przeznaczonych dla ludzi teatru, zarówno tych w nim działających, jak i prac naukowców, teatrologów, historyków czy dziennikarzy. To dużo, nie jestem pewna, czy nawet ktoś zainteresowany teatrem jest w stanie je przeczytać. Sądząc po produkcji mijającego roku – redakcja „Raptularza” zabrała na liście ponad sto pozycji, a na pewno nie objęła ona wszystkich publikacji – niekoniecznie.
Zwłaszcza, że nader zróżnicowana pozostaje zarówno ich tematyka, jak i jakość. Nie sposób przecież porównać książki wybitnego naukowca, który poświęcił danemu zagadnieniu niemal całe zawodowe życie z pokonferencyjnym zbiorem studenckich referatów czy pracą analizującą wąskie zagadnienie, choć mianownikiem ich wszystkich jest pojawienie się w druku. Chciałabym tu, choćby najogólniej, scharakteryzować narastającą produkcję szeroko pojętych książek o teatrze, ich dokładne omówienie w tym zadaniu się nie mieści. Wiele z nich doczekało się już kompetentnych recenzji na łamach gazet i czasopism.
Pewne dzieła od początku przykuwają uwagę, nie tylko dlatego, że wyszły spod ręki badaczy z dużym dorobkiem. Autorstwa Urszuli Aszyk ukazał się pierwszy w Polsce portret znakomitego hiszpańskiego dramaturga, reżysera i inscenizatora – Federico García Lorca. Artysta i reformator teatru – pełen nieznanych faktów i błyskotliwych interpretacji.
Książka Janusza Deglera – nieocenionego redaktora Dzieł zebranych (w dwudziestu pięciu tomach) Stanisława Ignacego Witkiewicza – Obecność Witkacego, będąca kolejnym (po Witkacego portrecie wielokrotnym sprzed kilku lat) dowodem jego fascynacji i nienasycenia twórcą Szewców. Podobnie nienasycona Aleksandrem Fredrą (i komedią) pozostaje Dobrochna Ratajczakowa, z okazji dwustu trzydziestych urodzin pisarza, czyli Roku Fredry, wydała ledwie fragment swych badań w postaci tomu Mistrz. O twórczości Aleksandra Fredry. Maria Prussak, znawczyni modernizmu, w szczególności twórczości autora Wesela, opublikowała Brzmienia Wyspiańskiego. Do rąk czytelników trafiła też oczekiwana praca Anny Nasiłowskiej Mrożek. Biografia. Józef Kelera wydał drugi tom Krótkiej historii teatru w Europie. W świetnej serii Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego „Teatr/Konstelacje” ukazały się Jana Michalika Gawędy o teatrze krakowskim. Dariusz Kosiński, patron polskiej performatyki, opublikował tom w większości wcześniej drukowanych szkiców – Teatr, który nadchodzi?. I jest to jedyny zbiór tekstów o przedstawieniach ostatnich lat w tym zestawieniu, co może świadczyć tyleż o stanie teatru, co o stanie polskiej krytyki, która praktycznie zniknęła z gazet i czasopism, zastąpiona notkami albo wpisami na licznych blogach internetowych.
Krakowskie wydawnictwo Universitas, specjalizujące się w prezentowaniu osiągnięć współczesnej humanistyki, opublikowało: Piekła innego. Filmowe adaptacje „Upiora Opery” Gastona Leroux Grażyny Stachówny, Katarzyny Maćkały Ibsen w Polsce 1879–2006, czyli o recepcji scenicznej norweskiego dramatopisarza, Agaty Łukszy Tort Marcello. Kultury fanowskie w teatrze XIX wieku, nadto „O, gdyby można było czytać z księgi losu!” Myślenie Szekspirem – zbiór tekstów pod redakcją Jana Grzanki i Marty Gibińskiej, poświęconych recepcji i interpretacjom dzieł mistrza znad Avonu. Są to prace typowo badawcze, opatrzone aparatem naukowym, czasem rozprawy doktorskie, czasem tomy zbiorowe.
Eseje różnych autorów Na styku. Performance naturo-kulturowe w strefach kontaktu i konfliktu pod redakcją Ewy Bal, Doroty Fox i Ewy Wąchockiej zasiliły serię Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego „Nowe Perspektywy. Performatyka”. Jej celem jest prezentowanie polskich opracowań metodologicznych i analitycznych w tej dziedzinie. Ukazało się w niej już osiem książek, dając świadectwo prężnie rozwijającej się nauki.
Teatralna rodzina Modrzejewskiej pod redakcją Alicji Kędziory i Emila Orzechowskiego dowodzi, że twórczość i osobowość gwiazdy nie przestaje fascynować krakowskich badaczy, znajdują oni stale nowe aspekty jej talentu, czy szczegóły biografii.
Kolejną liczną grupę publikacji stanowią teksty dla sceny. Wybitną serią „Dramat polski. Reaktywacja” wydawaną przez Instytut Badań Literackich opiekują się Artur Grabowski i Jacek Kopciński. W tym roku ukazały się utwory Jerzego S. Sity Pasja doktora Fausta. Natomiast wcześniej sztuki Anny Świrszczyńskiej, Zofii Posmysz, Stanisława Grochowiaka, Janusza Krasińskiego, Władysława Terleckiego, Tomasza Łubieńskiego, Ireneusza Iredyńskiego, Jarosława Marka Rymkiewicza, Mieczysława Piotrowskiego, Jana Wilkonia, Bogusława Schaeffera, Lidii Amejko, Jarosława Abramowa-Newerlego, Romana Brandstaettera, Jerzego Afanasjewa, Henryka Bardijewskiego i Ernesta Brylla. Ogromną zaletą tej serii wydaje się przede wszystkim krytyczne wydanie tekstów oraz wstępy pisane przez kompetentnych badaczy. Układają się one w konstelację wiedzy nie tylko o dorobku polskiej dramaturgii powojennej, ale też o odzwierciedlonej w niej świadomości społecznej i jej przemianach. Tomy są także zaopatrzone w spisy realizacji teatralnych, telewizyjnych i radiowych poszczególnych tytułów. Słowem, praca wzorowo wykonana i niezwykle pożyteczna.
Ta sama para redaktorów patronuje serii „Nasze dramaty” wydawanej przez Księgarnię Akademicką w Krakowie. Ukazują się w niej sztuki młodszych generacji autorów, poczynając od Macieja Wojtyszki, przez Tomasza Mana, Marka Pruchniewskiego, Monikę Milewską, Annę Wakulik, Rafała Wojasińskiego, Mariusza Bielińskiego, po Szymona Bogacza. W tym roku otrzymaliśmy tom aktorki, reżyserki, nagradzanej i wystawianej autorki, Magdaleny Drab – Dramaty kilku pomniejszych osób.
Systematyczną prezentacją sztuk współczesnych od ponad dwudziestu lat zajmuje się Agencja Dramatu i Teatru. Jej dorobek to kilkadziesiąt tomów i antologii utworów z najróżniejszych krajów i obszarów językowych, w tym monografie twórczości takich autorów jak Hanoch Levin (cztery tomy), Harold Pinter (trzy tomy), dwutomowe wydania dramatów Ȍdöna von Horvátha, Arthura Schnitzlera, Maxa Frischa, Petera Handkego, czy trzy odrębne tomy tekstów Jarosława Jakubowskiego (w tym roku Państwowy Instytut Wydawniczy wydał zbiór jego sztuk Znaki), by wspomnieć tylko najważniejsze. W mijającym roku ADiT wydała antologię utworów Anny Burzyńskiej Wywoływacz lawin i inne tragikomedie, Jetona Neziraja Bałkański burdel. Sześć dramatów z Kosowa. Agencja skupia wokół siebie tłumaczy różnych języków, zaś klasyków współczesności stara się prezentować w nowych przekładach.
Rezultatem konkursu o Nagrodę Dramaturgiczną im. Tadeusza Różewicza, ustanowioną przez prezydenta Gliwic w 2022 roku, stało się opublikowanie przez tutejszy Teatr Miejski zbioru sztuk, które znalazły się w finale pierwszej edycji, „Kartoteka Dramaturgiczna 1” zawiera: Feblik Małgorzaty Maciejewskiej, Jolanty Fainstein Mama ma szorstkie ręce i XYZ Krzysztofa Szekalskiego. Zatem nie tylko miesięcznik „Dialog” publikuje teksty na scenę, robią to liczne instytucje. Należałoby do nich jeszcze dodać serię Instytutu Teatralnego „Dramatopisanie”, w której ukazały się utwory nagrodzone w corocznym konkursie – Brylant Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk oraz Gotki Artura Pałygi. Poza seriami Instytut wydał antologię Współczesnego dramatu greckiego w wyborze i przekładzie Ewy T. Szyler.
Kolejną podkategorię stanowią wydawnictwa pokonferencyjne, poświęcone różnej problematyce. Czytelnicy zainteresowani naszymi dramatami współczesnymi znajdą komentarz do nich w tomie zbierającym teksty studentów i doktorantów z sesji Koła Naukowego Uniwersytetu Łódzkiego pod redakcją Joanny Królikowskiej i Weroniki Żyły Opowiedzieć historię. Polska dramaturgia współczesna po 2006 roku.
Teatr Powszechny w Łodzi opublikował polsko-angielski zbiór tekstów wygłoszonych na konferencji poświęconej Krystianowi Lupie Artysta. Wizjoner. Odbyła się ona na Międzynarodowym Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych, w związku z prapremierą Imagine na scenie tego teatru. Wzięli w niej udział polscy krytycy, analizując różne aspekty twórczości reżysera, metody jego pracy. Jest to na pewno cenny zbiór refleksji, analiz poświęcony najwybitniejszemu żyjącemu artyście polskiego teatru. Dopełnieniem portretu Krystiana Lupy wydaje się Wyspa, książka towarzysząca wystawie w Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie, prezentującej jego rysunki – a zawiera także formy prozatorskie Lupy, wszystko poprzedzone wstępem Anny Marii Potockiej.
Pod redakcją Wojciecha Świdzińskiego i Mateusza Żurawskiego ukazał się zbiór referatów wygłoszonych przez studentów i zaproszonych gości na konferencji Grzegorzewski – wrażliwość i wyobraźnia, zorganizowanej przez Akademię Teatralną w Warszawie (pierwsza – Kubły, kubły, miliony kubłów w zupie – odbyła się w 2008 roku i też została udokumentowana wydawnictwem). Tomy te świadczą o żywej obecności twórcy pośród pokolenia najmłodszych teatrologów, którzy praktycznie nie mieli już możliwości oglądania jego prac na scenie. Promocja To. Biografii Jerzego Grzegorzewskiego pióra Maryli Zielińskiej, wydanej w tym roku przez Teatr Narodowy, odbędzie się pod koniec stycznia, trudno więc ją omówić.
Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego zaproponował serię „Klasyka w powieści graficznej”, w której ukazały się: Alfreda Jarry’ego Ubu Król czyli Polacy (przekład Tadeusza Boya-Żeleńskiego), Antygona Sofoklesa (przekład Kazimierza Morawskiego) oraz Romeo i Julia Williama Shakespeare’a (przekład Józefa Paszkowskiego). Jest to projekt międzynarodowy, firmowany przez Instytuty Teatralne Słowenii, Słowacji i Polski, jako pilotażowy program edukacji dla uczniów liceów. Uznani artyści z tych trzech krajów opracowali komiksowe „inscenizacje” sztuk, każda publikowana w trzech językach. Komiks, podobnie jak teatr, łączy ze sobą literaturę, film, sztuki plastyczne i (jak piszą autorzy projektu) „to wyjątkowe dzieło sztuki – opierając się na tekście dramatycznym i korzystając z zasad inscenizacji teatralnej, tworzy inscenizację dramatu, która trwa”.
Owocem innego projektu Instytutu Teatralnego – „Odzyskana awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna 1919–1939” – jest trzecia po Szarej strefie awangardy i innych szkicach Ewy Guderian-Czaplińskiej i Pismach teatralnych Leša Kurbasa, książka, tym razem kompozytora, reżysera, aktora, współzałożyciela czeskich zespołów Emila Františka Buriana Teatr dynamiczny. Wybór pism o teatrze, muzyce i polityce. Prace te poszerzają wiedzę, stanowią cenne uzupełnienie niezwykle pożytecznej, tak zwanej białej, piętnastotomowej serii Wydawnictw Artystycznych i Filmowych z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku oraz „Teatroteki” (dziewiętnaście tomików) wydawanej kilka lat temu przez gdańską oficynę słowo/obraz terytoria. Do podobnej kategorii refleksji nad myślą teatralną należałoby zaliczyć pracę Marii Shvetsovej Stanisławski na nowo, wydaną przez Instytut im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu.
Instytut Teatralny firmuje także kilka innych książek. Praca Ewy Urszuli Stepan poświęcona prezesce Związku Artystów Scen Polskich za Granicą – Na scenie życia. Irena Delmar-Czarnecka – wypełnia niewątpliwie lukę w wiedzy o teatrze na uchodźstwie po wojnie; jest bogato ilustrowaną zdjęciami, wypełnioną wspomnieniami kroniką działań aktorów, reżyserów i autorów skupionych wokół Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego i Ogniska Polskiego przy Exhibition Road 55 w Londynie. W zestawieniu z treścią jej „królewska” oprawa (kredowy papier, złota okładka i takież wkładki przedzielające rozdziały) wydaje się dość pretensjonalna. Pod redakcją Iriny Lappo ukazały się Szkice o najnowszym teatrze białoruskim (2010–2020), zbiór artykułów białoruskich historyków i badaczy teatru. Wielu autorów firmuje obszerną książkę o praskim Quadriennale, Look Around. Sense Around, Touch Around, Hear Around. Nadto Instytut opublikował pracę Andrzeja Linerta Teatr dipisów w Lubece oraz tuż przed końcem roku Widma Białoszewskiego. Głos-teatr-trans Jacka Kopcińskiego zawierającą niepublikowaną transkrypcję mickiewiczowskich Dziadów, dokonaną przez twórcę Teatru na Tarczyńskiej.
Teatr tańca i pantomimy, sądząc po ilości prac mu poświęconych, nie powinien w tym zestawieniu czuć się sierotą. Narodowy Instytut Muzyki i Tańca we współpracy z Wydawnictwem UJ opublikował książkę Prze-pisać taneczny modernizm: sieci / Re-writing Dance Modernizm: Networks pod redakcją Julii Hoczyk i Wojciecha Klimczyka. Pracę Katarzyny Słobody Ucieleśniona uważność w wybranych praktykach tańca współczesnego wydał jej macierzysty Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Stefan Drajewski i Jagoda Ignaczak napisali książkę Polski Teatr Tańca 1973–2023. Historia – ludzie – idee. Warszawska pantomima, sztuki poza słowami 1970–2023 to praca Bartłomieja Ostapczuka wydana przez Fundację Warszawskiego Centrum Pantomimy. Polskie Wydawnictwo Muzyczne z Krakowa opublikowało książkę Mateusza Borkowskiego, Jacka Mikołajczyka i Marcina Zawady Ten cały musical oraz wspomnienia reżysera operowego Marka Weissa Biały Wieloryb.
Jeszcze inną kategorię książek stanowią te, które opisują historię poszczególnych teatrów i wydawane są przez lokalne oficyny: 100 lat teatru na rogu Mariusza Błaża, czyli o historii krakowskiej Bagateli, Teatr Provisorium. Historia subiektywna (1971–2021) Jacka Brzezińskiego. Praca Mieczysława Kochanowskiego Karnawał 1956–1968 stara się podsumować dokonania scen offowych, studenckich, zwłaszcza gdańskich, które inspirowały postawy młodzieży i inteligencji po 1956 roku, gdy zelżała restrykcyjna cenzura i przestał obowiązywać tak zwany realizm socjalistyczny.
Zaliczam do tego podzbioru także prace omawiające konkretne zagadnienia teatralne jak: Odtwarzanie Reduty 1919–1924 pod redakcją Andrzeja Kruczyńskiego, czy Margaret. W kręgu dramatów Marii Gertrudy Skórzewskiej (1846–1928). Studia i szkice autorstwa Marii Wiesławy Tomaszewskiej. Z kolei Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego opublikowało pracę Tomasza Rokosza Lasowiacka szopka z lalkami. Tradycje widowiska i jego repertuar muzyczny. W krakowskim Żywosłowiu ukazał się przekład książki Dominiki Laster Most pamięci. Wcielona pamięć, świadectwo i przekaz w pracy Jerzego Grotowskiego.
Agnieszka Żukowska i Jacek Kopciński zredagowali dla Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego Czas Jerzego Limona. Księgę pamiątkową ku czci twórcy Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego – zbiór tekstów polskich, angielskich (i węgierskiego) naukowców poświęconych wielu aspektom badań przedwcześnie zmarłego uczonego. Tom ukazał się również po angielsku On Time Essays in Honour of Profesor Jerzy Limon. Uzupełnieniem tej dwujęzycznej publikacji pozostaje zbiór felietonów Jerzego Limona Z kurtyną i bez.
Szeroką popularnością cieszą się biograficzne i autobiograficzne książki o znanych artystach, obfitujące w anegdoty i wspomnienia. Krakowskie Mando wydało Bieg po linie. O sztuce, polityce i świecie, czyli rozmowy Marii Malatyńskiej z Jerzym Stuhrem, a także rzecz Ryszarda Abrahama Maklakiewicz. Zaczęło się od tego, że jestem brzydki…. Poznański Rebis natomiast wypuścił Ninę i Józefa. Sceny z życia, które minęło Liliany Śnieg-Czaplewskiej i biografię Jana Nowickiego, czyli Żyć jak Wielki Szu Beaty Biały. Wspomnienia wieloletniego dyrektora Teatru Polskiego Radia opracowane przez Tomasza Lerskiego, Janusz Kukuła. Ja to ktoś inny, to nie tylko autobiografia, ale też kawał historii naszej kultury, bowiem jej bohater wiele czułej uwagi poświęca wybitnym aktorom, których zapraszał do współpracy przy słuchowiskach. Kolejne książki tego rodzaju to Pan Andrzej. Portret z pamięci Macieja Karpińskiego, wieloletniego współpracownika Wajdy, 70 lat mojego dzieciństwa, czyli niech pan powie coś wesołego Stefana Friedmanna, czy rozmowy Doroty Wodeckiej z Marią Pakulnis Moja nitka.
Książki o teatrze to ogromna przestrzeń mieszcząca ludzi, czasy, badania naukowe, wspomnienia czy anegdoty. Pod koniec 2022 ukazała się, a więc w tym roku miała recepcję, wybitna książka Anny R. Burzyńskiej Atlas anatomiczny Georga Büchnera, wykraczająca daleko poza teatr w historię medycyny, psychiatrii, sądownictwa czy nauki społeczne, choć jej podstawą źródłową są dramaty, listy, opowiadania oraz pisma medyczne autora. W tym roku pracy o podobnym horyzoncie poznawczym nowej humanistyki niestety nie widzę. Każdy autor pisze to, co mu w duszy gra, co pamięta, czemu poświęca uwagę badawczą, refleksję teatrologiczną czy historyczną jako student, doktorant, profesor albo dziennikarz. I wydaje gdzie może, tam, gdzie znalazł finansowanie, bo nie oszukujmy się, większość tych książek (poza stricte plotkarskimi) bez wsparcia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uczelni, grantów, fundacji, banków, nie mogłaby się ukazać. Ich nakłady nie gwarantują zwrotu kosztów. A są to przeważnie prace niszowe, wąsko specjalistyczne, bardzo dobrze przygotowane, udokumentowane, poprzedzone latami spędzonymi przez autorów w bibliotekach i archiwach. Patrząc na ten w sumie imponujący dorobek piśmiennictwa teatralnego w tym roku – a tak się dzieje od wielu, wielu lat – można powiedzieć, że teatrologia ma się fantastycznie. Całe obszary zagadnień zostały już przebadane i opisane, co było marzeniem Leona Schillera, gdy zakładał z początkiem lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku „Pamiętnik Teatralny” i kreślił ambitne plany dla przyszłych pokoleń teatrologów. Marzenie to spełniło się chyba z naddatkiem, dobrych i świetnych książek o teatrze oraz zjawiskach z nim związanych, także o jego twórcach, jest mnóstwo. Byleby tylko nie zabrakło czytelników.