Do niedawna brakowało całościowego opracowania dotyczącego życia i dorobku jednego z najwybitniejszych twórców teatru francuskiego w dwudziestym stuleciu – aktora, reżysera i dyrektora Louisa Jouveta. Istniały tylko publikacje o charakterze wspomnieniowym (jak Dziesięć lat z Louisem Jouvetem Léo Lapary), teksty teatrologiczne oraz kilka ekspozycji poświęconych Kartelowi Czterech. Jednak w 2021 roku nakładem wydawnictwa Gallimard ukazała się biografia Louis Jouvet autorstwa historyka literatury Oliviera Rony’ego. Publikacja ta stanowi znakomite przywrócenie pamięci o teatrze Jouveta. Pisze Krystyna Berkan w portalu Teatrologia.info.

fot. mat. Wydawnictwa Gallimard

Biografia jest rzetelna, oparta na rozległej podstawie źródłowej, a zarazem niepozbawiona przemawiających do wyobraźni, niemal literackich opisów. Autorowi udało się trafnie scharakteryzować zarówno pole sztuki, w jakim Jouvet funkcjonował, realia historyczne, jak i jego szczególny styl teatralny, estetykę spektakli – „królestwo wyobraźni […] świat marzenia i iluzji”[1].

Jules Eugène Louis Jouvet przyszedł na świat w Wigilię Bożego Narodzenia 1887 roku w Crozon, w zachodniej części Bretanii, na odludnym półwyspie pokrytym w większości przez wrzosowiska. Jego ojciec znalazł tam zatrudnienie jako inżynier przy budowie fortyfikacji. W kolejnych latach w związku z tą pracą rodzina wielokrotnie zmieniała miejsce zamieszkania, podróżując po całej Francji od Bretanii przez Akwitanię, Owernię, aż do Alp i Ardenów. Późniejszy aktor i reżyser odebrał wykształcenie w katolickich szkołach z internatem prowadzonych przez księży lazarystów. Tam też zdobył pierwsze doświadczenia teatralne – gimnazjum w Rethel, do którego uczęszczał, od 1891 roku posiadało profesjonalną salę do spektakli, a ćwiczenia teatralne stanowiły element kształcenia literackiego. Jouvet od początku należał do uczniów najbardziej zaangażowanych w zajęcia teatralne. Na szkolnej scenie w Rethel miał możliwość wcielania się w postaci z dramatów Pierre’a Corneille’a, Molière’a i Jeana Racine’a.

Pomimo to po maturze – w dużym stopniu pod wpływem rodziny matki – podjął studia farmaceutyczne. Zamiast pobliskiego Reims wybrał na miejsce studiów Paryż. Zamieszkał w Dzielnicy Łacińskiej, przy rue Lhomond, u stóp Wzgórza Świętej Genowefy. Studiował sumiennie (w 1913 roku uzyskał dyplom[2]), ale nie porzucił marzenia o teatrze: regularnie uczęszczał do paryskich teatrów, widział na scenie między innymi Sarę Bernhard. Dołączył do amatorskiego zespołu „Les Cornéliens” (nazwę biorącego od Corneille’a). „Les Cornéliens” wystawiali własnym sumptem dzieła klasyków francuskiego dramatu – jak właśnie Corneille’a czy Molière’a – oraz dramaty najnowsze. Stamtąd trafił do ugrupowania artystycznego „La foire aux chimères”, wówczas grupy zapaleńców, próbujących wystawiać nowatorskie sztuki teatralne, między innymi dramaty Henrika Ibsena. Cały czas jednak nie odważył się na profesjonalne związanie się z teatrem, wyniósłszy z domu przekonanie, że „zawód aktora jest zawodem wstydliwym”[3]. Był też przekonany, że nie ma warunków fizycznych. Wstydził się zwłaszcza swoich ostrych rysów twarzy i wydatnego nosa – z postaci teatralnych najbardziej identyfikował się z Cyrano de Bergerakiem. Przełom nastąpił przypadkowo. Jouvet nawiązał znajomość z sąsiadką z Dzielnicy Łacińskiej, młodą Dunką Else Collin. Przez kilka lat była ona guwernantką dzieci wybitnego reżysera Jacquesa Copeau i przyjaźniła się z jego żoną (również pochodzącą z Danii). Else, spostrzegłszy, że jej przyjaciel „żyje wyłącznie fascynacją teatrem”[4], postanowiła zapoznać go z Copeau. Ten dostrzegł talent młodego zapaleńca. Tak zaczęła się współpraca Jouveta z wiodącymi paryskimi teatrami; udało mu się też zaangażować jako dublera do Théâtre de l’Odéon.

Idylla zawodowa – stały angaż w założonym przez Copeau w 1913 roku Théâtre du Vieux Colombier – i prywatna, zwieńczona ślubem z Else, nie trwała jednak długo. W 1914 roku Jouvet trafił na front Wielkiej Wojny. Jako aptekarz został przydzielony do służb sanitarnych. Pierwszą wojenną wigilię, w 1914 roku, spędził nad Sommą; tam właśnie, w centrum najzaciętszych walk, pozostał przez kolejne miesiące. Z listów pisanych do żony i do przyjaciół – zwłaszcza do Copeau – wyziera obraz człowieka wplątanego w „piekło wojny”. W przetrwaniu pomagała mu duchowość chrześcijańska – czytał intensywnie dzieła świętego Franciszka Salezego – oraz pamięć o bliskich (wielokrotnie w korespondencji nadmieniał o urodzonej 3 października 1914 córce – „złotowłosej Anne-Marie”). Ponadto podejmował próby przetwarzania doświadczenia wojennego w literaturę. W 1916 roku przesłał Copeau farsę Pacjent, choroba i medyk (Le Malade, la maladie et le médecin), inspirowaną twórczością François Rabelais’ego, commedią dell’arte i własnymi doświadczeniami z frontu.

W 1917 roku z powodu zaostrzenia choroby serca Jouvet został zwolniony ze służby wojskowej. Powrócił do Paryża, skąd razem z zespołem Théâtre du Vieux Colombier wyruszyli do Nowego Jorku. W Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy znalazła wyraz fascynacja Jouveta scenografią i jego przekonanie o konieczności reformy przestrzeni scenicznej. Na potrzeby występów Théâtre du Vieux Colombier miał zostać przebudowany nowojorski teatr The Garrick Theatre. Jouvet zaangażował się w przebudowę i modernizację przestrzeni scenicznej, podczas prac był w jednej osobie „murarzem, stolarzem, malarzem, elektrykiem”. Na otwarcie zaplanowano autorski spektakl Impromptu du Vieux-Colombier (tytuł odwoływał do Improwizacji w Wersalu Molière’a), złożony z fragmentów tekstów Molière’a, Henri’ego Becque’a, Alfreda de Musseta, Prospera Meriméego i Julesa Renarda oraz passusów z Wieczoru Trzech Króli Shakespeare’a. Całość rozgrywała się na prawie pustej scenie („naga scena” stanowiła jeden z kluczowych postulatów estetycznych Copeau). Niemal zupełny brak scenografii przełamany został jednak obrazami malarza-nabisty Pierre’a Bonnarda. Zwieńczeniem wieczoru była „koronacja Molière’a” i umieszczenie na popiersiu dramatopisarza wieńca laurowego. W Nowym Jorku cały zespół spędził kolejne dwa sezony. Jouvet wcielił się w dziewiętnaście ról, w ogromnie zróżnicowanym repertuarze: od Molière’a i Shakespeare’a, przez Pierre’a de Beaumarchais, Mériméego czy Musseta, aż do Edmonda Rostanda i Ibsena.

Zespół powrócił do Francji w 1919 roku. Ze względu na gruntowną przebudowę budynku i trudności finansowe, dla Théâtre du Vieux-Colombier zaczął się niełatwy czas. Współpraca Jouveta i Copeau stawała się coraz trudniejsza. W 1922 roku Jouvet zdecydował się przenieść do Théâtre des Champs-Élysées. W marcu 1923 wyreżyserował tam pierwszą sztukę: Pan Le Trouhadec autorstwa Julesa Romainsa. Spektakl został znakomicie przyjęty, zaś w kolejnym roku Jouvet objął dyrekcję teatru. Od tego czasu zaczął poszukiwać rozwiązań organizacyjnych pozwalających na finansowe utrzymanie się teatru wystawiającego repertuar ambitny. W latach 1925-1926 założył Societé du Théâtre Louis Jouvet. Formuła stowarzyszenia – spółki akcyjnej – pozwoliła na legalne uzyskiwanie dotacji dla teatru, między innymi od zamożnych przemysłowców. Pozwoliło to na spokojne prowadzenie teatru w następnym sezonie, bez obawy o deficyty finansowe.

Kolejnym – znacznie istotniejszym – posunięciem natury organizacyjnej, było zainaugurowanie w 1927 roku stowarzyszenia zwanego Kartelem Czterech. Do założycieli obok Jouveta należeli: Charles Dullin (dyrektor Théâtre de l’Atelier), Georges Pitoeff (dyrektor Théâtre des Mathurins) i Gaston Baty (dyrektor Théâtre de Chimère)[5]. Wszyscy czterej w młodości doświadczyli niedostatków finansowych. Znali zmagania z systemem, „tarcia” i konflikty środowiskowe. Kartel miał być „stowarzyszeniem opartym na wzajemnym szacunku i estymie zawodowej”[6], bez deklarowanych wspólnych postulatów artystycznych i linii estetycznej. Kluczowa miała być wzajemna pomoc ludzi teatru w razie trudności i zdecydowany sprzeciw wobec komercjalizacji życia teatralnego. Jak wspominał w późniejszych latach Jouvet: „Spotkało się czterech ludzi, z różnych środowisk, spadkobierców odmiennych tradycji teatralnych, ale których podobieństwo duchowe było na tyle duże że […] pomimo różnicy w wyznawanych teoriach, doszli ze sobą do zgody”[7]. Jouvet pozostawał dyrektorem Théâtre de Champs-Élysées do 1934 roku, kiedy objął dyrekcję Théâtre de l’Athenée (nazwanego w późniejszych latach jego imieniem: Athénée Théâtre Louis-Jouvet).

Od schyłku lat dwudziestych Jouvet współpracował z dramatopisarzem Jeanem Giraudoux; wystawił znaczną część jego dramatów. Jak uznała w 1976 Maria Olga Bieńka „miejsce jedynej w swoim rodzaju spółki Giraudoux – Jouvet w historii teatru XX wieku zostało już ustalone”[8]. Kluczowa przy kolejnych wystawieniach była ścisła współpraca autora i reżysera. Styl inscenizacji opierał się na „całkowitym podporządkowaniu słowu wszystkich innych składników wizji teatralnej, na interpretacji tekstu w sposób jak najbardziej prosty, powściągliwy”[9]. Współgrało to z literackim stylem Giraudoux, niezwykle wyczulonego na język, na brzmienie słowa, inspirującego się wzorcami klasycznymi. Do drugiej połowy lat dwudziestych Giraudoux uchodził przede wszystkim za prozaika. Jego debiutem teatralnym była – wyreżyserowana przez Jouveta w Théâtre de Champs-Élysées w 1928 roku – sztuka Siegfried, stanowiąca „przeróbkę” jednej z wcześniejszych powieści. W kolejnych latach miały miejsce inscenizacje dramatów: Amfitrion 38 (1929), Judyta (1931), Intermezzo (1933), Tessa, nimfa o wiernym sercu (1934, na podstawie powieści Margaret Kennedy i Basila Deana), Wojny Trojańskiej nie będzie (1935), Przyczynek do podróży Cooka (1935), Improwizacja paryska (1937), Elektra (1937), Pieśń nad Pieśniami (1938), Ondyna (1939), Apollo z Bellac (1942) i Wariatka z Chaillot (1945).

Jouvet był też tym, który wprowadził na sceny francuskie dramat Jeana Geneta. Na pozór był to tandem niedobrany. W przeciwieństwie do erudyty Giraudoux Genet nigdy nie odebrał systematycznego wykształcenia. W młodości utrzymywał się z kradzieży, wiele lat spędził w więzieniach, które zresztą uznawał za swoisty „dom pracy twórczej”. Twórczość młodego skandalisty nie wydawała się przystawać do reżyserskiego stylu Jouveta i do „klasycznego” Théâtre de l’Athenée, gdzie obok dramatu poetyckiego grywano komedie Molière’a. Jouvet poznał Geneta przypuszczalnie latem 1946 roku i zgodził się przeczytać jego sztukę Pokojówki. Początkowo wyraził niemało zarzutów. Raziła go przebijająca z tekstu atmosfera nienawiści wobec społeczeństwa, dostrzegania tylko tego, co złe i brudne[10]. Natomiast docenił wartość warstwy językowej tekstu, stylu kontrowersyjnego, dosadnego a zarazem poetyckiego – żałując jednocześnie, „że taki talent służy nienawiści […] dla całej ludzkości, nienawiści do świata[11]”. Wystawienie Pokojówek miało stanowić sygnał, że Théâtre de l’Athenée nie jest jedynie „świątynią” autorów uznanych i spatynowanych, i że Jouvet jako dyrektor nie obawia się artystycznego ryzyka. Jouvet był pierwszym, który wprowadził Geneta w realia teatru i skonfrontował go z możliwościami i ograniczeniami sceny. Kształt spektaklu wykrystalizowywał się podczas prób, dokonywane były zmiany w tekście. Prapremiera miała miejsce 19 kwietnia 1947 roku.

W drugiej połowie lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych Jouvet reżyserował i grał w spektaklach molierowskich, takich jak: Szkoła żon (premiera w 1936, wznowienia w 1940, 1941 i 1945 – notabene, prezentowaną w Polsce w 1948 roku, z Jouvetem w roli Arnolfa), Don Juan (1947) Szelmostwa Skapena (1949), Tartuffe (1950). Również jego własny zgon porównywany był ze śmiercią Molière’a „na scenie”. 14 sierpnia 1951, podczas prób do Mocy i chwały Grahama Greene’a (w adaptacji Pierre’a Bosta, Pierre’a Darbona i Pierre’a Queta) Jouvet przeszedł zawał, a kilka godzin później – udar. Lekarze nie wyrazili zgody na transport chorego do domu. Ostatnie dni życia reżyser spędził w swoim biurze w Théâtre de l’Athenée. Zmarł 16 sierpnia 1951 roku.

***

Przypisy.

1. O. Rony, Louis Jouvet, Paris 2021, s. 375.

2. Por. H. Bonnemain, Louis Jouvet, pharmacien, „Revue d’Histoire de la Pharmacie” 1987 nr 272, s. 23-24.

3. L. Jouvet, Le théâtre est un métier honteux, Volontés 1945 nr 26, cyt. za: O. Rony, op.cit., s. 18.

4. O. Rony, op. cit., s. 47.

5. O Kartelu Czterech por. m. in.: Jouvet, Dullin, Baty, Pitoeff. Le Cartel, katalog wystawy, red. M.-F. Christout, Bibliothèque Nationale de France,20 listopada 1987-30 stycznia 1988.

6. Manifest Le Cartel des Quatre, opublikowany w „Entr’Acte” w 1927.

7. L. Jouvet, La querelle des oiseaux, „La Revue des Vivants” 1928 nr 3 s. 662, cyt. za: M. Surel-Tupin, Charles Dullin, t. 1, Bordeaux 1984, s. 530.

8. M. O. Bieńka, Giraudoux w teatrze polskim, Wrocław 1976, s. 11.

9. Loc. cit.

10. L. Lapara, Dziesięć lat z Louis Jouvetem, przeł. J. Kydryński, Warszawa 1979, s. 214-216.

11. Ibidem, s. 214.