Początek lat dwudziestych XXI wieku przyniósł dwie obszerne pozycje poświęcone Leonii Jabłonkównie, postaci swojego czasu bardzo dobrze znanej w polskim środowisku teatralnym, znanej i szanowanej, ale nigdy nie opisanej[1] i przez to powoli zapominanej. Dzięki Grażynie Chmielewskiej z Instytutu Sztuki PAN zarówno postać jak i dorobek Leoni Jabłonkówny – reżyserki i krytyczki teatralnej, uważnej obserwatorki powojennego życia teatralnego w Polsce, zostaje ocalony i pokazany.

fot. mat. Instytut Sztuki PAN

Książka Życie i twórczość Leonii (Jelonki) Jabłonkówny, przynosi pierwsze całościowe opracowanie życiorysu Jabłonkówny i wybór jej tekstów publikowanych w latach 1952-1985 w „Teatrze”, „Tygodniku Powszechnym” i „Dialogu”, ułożonych w kolejności ich druku. Wybór przynosi sto tekstów – recenzji, szkiców o aktorach, reżyserach i zjawiskach, takich jak na przykład „Polski Szekspir” czy „Antyk u Dejmka”. Recenzje teatralne redaktorka tomu opatrzyła wyczerpującymi notami dotyczącymi przedstawień, o których mówią. Tom rozpoczyna obszerny, ponadstustronicowy wstęp, zaś po wyborze tekstów następuje spis wszystkich publikacji Leonii Jabłonkówny, łącznie z tymi wydanymi jeszcze przed wojną. Książkę wzbogaca też 70 zdjęć, obszerna bibliografia dotycząca bohaterki tomu (łącznie z archiwami i stronami www.) oraz indeks nazwisk.

Znakomity wstęp – w zasadzie nieomal mała książka biograficzna – napisany z naukową precyzją i dyscypliną dokumentalną, zaczyna się od żydowsko-polskiego rodowodu Jabłonkówny, pracy i przyjaźni z okresu studiów ze Stefanią Zahorską i roli, jaką odegrała ta znajomość w rozwoju intelektualnym i zawodowym przyszłej reżyserki i krytyczki teatralnej. Zaczynała bowiem, pisząc – pod wpływem Zahorskiej – o plastyce. Te liczne, przedwojenne teksty, stanowią ważne źródło dla historyków sztuki. Grażyna Chmielewska wspomina zresztą, że zainteresowanie Jabłonkówną zaczęło się u niej, gdy prof. Joanna Sosnowska zwróciła jej uwagę na przedwojenne szkice reżyserki, dotyczące sztuk plastycznych. Teksty o sztuce są więc opisane w osobnym rozdziale wstępu. Jest to zresztą istotny etap w artystycznym życiorysie Jabłonkówny, ponieważ wiedza i uwrażliwienie na sztuki wizualne zaprocentowały w jej dalszej karierze teatralnej. To samo dotyczy kolejnego stadium życia bohaterki tomu, czyli okresu pisania recenzji filmowych. Budowanie kompetencji i poszukiwania swojej drogi zawodowej (via np. nieukończona polonistyka na Uniwersytecie Warszawskim) zaowocowało wstąpieniem do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej. W tym momencie rozpoczyna się Jabłonkówna teatralna w dwóch odsłonach – obu równie istotnych: Jabłonkówna-reżyser i Jabonkówna-krytyk teatralny. Grażyna Chmielewska nie tylko wnikliwie i szczegółowo omawia koleje życia swej bohaterki, ale też przedstawia i problematyzuje jej teksty o teatrze. Dużą ich część mamy okazję dzięki tej publikacji poznać, a jest to kolejna wielka epopeja polskiego teatru w ujęciu wybitnie inteligentnej, świetnie zorientowanej w specyfice teatru i wyjątkowo gruntownie wykształconej obserwatorki, jaką była ta niezwykła kobieta.

Bardzo dobrze się więc stało, że Grażyna Chmielewska po wydaniu tekstów o teatrze natychmiast rozpoczęła prace nad edycją listów do i od Leonii Jabłonkówny.

Wydany dwa lata później tom, zatytułowany Droga Pani Jelonko! Portret adresatki i obraz środowiska w listach do Leonii (Jelonki) Jabłonkówny, Listy z lat 1945-1987, to również książka o nieporównanie większej zawartości niż tylko zbiór listów. Wybór epistolografii znowu poprzedza obszerny, ponadstustronicowy wstęp, zaś książka zawiera, podobnie jak poprzednia, liczne (58) ilustracje, bogaty spis bibliografii oraz indeks osób i utworów scenicznych pojawiających się w tomie.

Tym razem wstęp – podobnie jak w poprzedniej książce szczegółowy i udokumentowany – przybliża środowisko Jabłonkówny, które można odtworzyć na podstawie jej licznej korespondencji. Ale nie tylko – poznajemy też uwarunkowania społeczne i polityczne, jak choćby opis jej postawy w okresie stalinowskim. Postawy, którą udowodniła, że odwaga i wierność wyznawanym przez nią katolickim wartościom była w tym okresie możliwa, choć wiązała się z określonymi, negatywnymi konsekwencjami zawodowymi.

Książka staje się pejzażem losów i działań szeroko pojętego polskiego środowiska intelektualno-artystycznego po II wojnie światowej. Jak pisze Grażyna Chmielewska we wstępie: „Pośród nadawców przeważają ludzie teatru: aktorzy, reżyserzy, dyrektorzy teatrów, m.in. Maria Malicka, Janina Romanówna, Adam Grzymała-Siedlecki, Kazimierz Dejmek, Bronisław Orlicz, Zdzisław Grywałd. Są tu też listy jej współpracowniczek w domach opieki dla dzieci i młodzieży, np. Anny Minkowskiej, pojawiają się w nich nazwiska wybitnych pedagożek Marii Grzegorzewskiej i Janiny Doroszewskiej. Mamy kilka listów od ludzi związanych z bliskim Jabłonkównie środowiskiem Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK-u), „Więzi” i „Znaku”, np. od Tadeusza Mazowieckiego, Jacka Woźniakowskiego. A nade wszystko listy przyjaciół, tych najdawniejszych z lat młodości jak Erwin Axer, Regina Kowalewska i tych, z którymi zaprzyjaźniła się później, jak Irena Netto, Jadwiga Przeradzka. Szczególnie warte uwagi, ze względu na ich ilość i mnogość informacji są listy od zaprzyjaźnionych z Jabłonkówną, Janiny Morawskiej i Jerzego Zawieyskiego. Kontakt listowny utrzymywała też z przyjaciółmi, którzy po wojnie pozostali na emigracji jak Stefania Zahorska i Lidia Ciołkoszowa. […] W tym tomie znalazła się korespondencja Ciołkoszowej, a także innych emigrantów, których znała przed wojną, np. z Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (PIST-u), jak Bronisław Horowicz i Jerzy Stempowski”. (s. 8).

Pierwsze listy do Jabłonkówny pochodzą z połowy lat 40. XX w., a listy od niej z początku 50. Jej ostatni list, do Erwina Axera, datowany jest 6 lutego 1987, czyli dwa dni przed śmiercią.

Grażyna Chmielewska we wstępie opisuje nie tylko adresatów i nadawców listów umieszczonych w tomie, ale też objaśnia okoliczności wydarzeń, o których jest mowa w tej niezwykle ciekawej korespondencji, obejmującej prawie cały okres trwania PRL-u. Uważnie dobrane fotografie, podobnie jak w pierwszej książce, znakomicie uzupełniają i wzbogacają zawartość tomu.

[1] W latach 2018-19 trzy szkice na temat Leonii Jabłonkówny, będące pokłosiem jego pracy magisterskiej, ogłosił Stanisław Godlewski. Nie przyniosły one jednak całościowego opracowania jej biografii i dorobku.

***

Grażyna Chmielewska, Życie i twórczość Leonii (Jelonki) Jabłonkówny, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2020

Grażyna Chmielewska, Droga Pani Jelonko! Portret adresatki i obraz środowiska w listach do Leonii (Jelonki) Jabłonkówny, Listy z lat 1945-1987, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2022