W roku 1839, a więc w trzy lata po prapremierze "Rewizora", markiz de Custine, syn zgilotynowanego generała i legitymista starszej linii Burbonów, przyjechał do Sankt Petersburga: nadyszeć się rojalizmu. Ale to, co zobaczył, wstrząsnęło nim i kazało przemówić "językiem paryskich radykałów". Opuścił Rosję - pisze Hercen - "przeklinając samodzierżawie i całą atmosferę, która je otacza". Tradycje Potemkinowskich wiosek nie wygasły: Custine dostrzega "krainę fasad", gdzie wszystko jest nieustannym spiskiem przeciwko prawdzie - byle wygodzić możnym i przełożonym. Przypomnijmy tylko sobie jedną z petersburskich anegdot Telimeny: dworak wziął w obronę jej pieska - podał go za kotną łanię i właściciela psa myśliwskiego ukarał z tego paragrafu; ten miły żarcik znalazł uznanie i "sam cesarz śmiał się"... Dobry cesarz Aleksander, przyjaciel naszego księcia Adama! A potem jego brat młodszy, Mikołaj zwany Pałkin, proteguje druk "Rewizora" i śmieje się na premierze.

Skomplikowana sytuacja. Dobrolubow wątpi, czy Mikołaj dużo zrozumiał. Dość jednak, by powiedzieć: "Wszystkim się dostało, a mnie najwięcej". Któryś z gubernatorów zakazał "Rewizora" na swoim terenie: "Co tylko padnie ze sceny - oburzał się - zaraz cała widownia ogląda się na mnie!" U Gribojedowa głupi stupajka mikołajowski chciałby konfiskować bajki, w których źle mówią o orłach i lwach: "Cóż z tego, że to bydlęta, a przecież - królowie!" Ale sam Mikołaj uważał się za absolutystę oświeconego. Patrząc ze swej loży imperatorskiej na widownię, której "połowa bierze, połowa daje", musiał akceptować "Rewizora" - instrumentalnie. Tego, że ta sztuka przedstawia "komedię imperium", oczywiście zrozumieć nie był w stanie. Gdy Wisarion Bieliński napisał "Genialna!" - świetni umysłowo przyjaciele autora również czuli się zaskoczeni. Intryga przypowieści, sytuacja alegoryczna, język bajki, ów "język ezopowy", który tylekroć bywał d