fot. Karol Jarek
W sobotę 24 października w Paryżu zmarł Ludwik Flaszen.
Współzałożyciel i współanimator Teatru Laboratorium przez cały okres jego istnienia (1959–1984); wieloletni partner twórczego dialogu z Jerzym Grotowskim. Krytyk literacki i teatralny, autor książek „Cyrograf”, „Teatr skazany na magię” oraz „Grotowski & Company”. W wieku 90 lat w Paryżu odszedł w spokoju Ludwik Flaszen.
Ludwik Flaszen urodził się w 1930 roku Krakowie, dzieciństwo spędził w Czechowicach-Dziedzicach, w 1939 roku wyjechał z rodzicami do Krakowa, rok później do Lwowa, skąd – w ramach wywózki – trafił do Republiki Maryjskiej. Do Polski wrócił w 1946 roku, ukończył gimnazjum, a następnie podjął studia na Wydziale Polonistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako krytyk debiutował w 1948 roku na łamach „Przekroju”. Uczeń Kazimierza Wyki, wraz z Janem Błońskim, Andrzejem Kijowskim i Konstantym Puzyną należał do tzw. krakowskiej szkoły krytyków. W latach 1951–1956 związany z tygodnikiem „Życie Literackie”, w którym prowadził rubrykę „Z notatnika szalonego recenzenta”, publikował również w „Przekroju”, „Nowej Kulturze”, „Przeglądzie Kulturalnym”. Dał się poznać jako dociekliwy obserwator nie tylko życia literackiego, ale przede wszystkim społecznego. W roku 1956 roku został zwolniony z redakcji „Życia Literackiego”, a dwa lata później pozbawiony debiutu książkowego. Zbiór jego artykułów „Głowa i mur” przeznaczono na przemiał. Część tekstów ukazała się w drugim wydaniu „Cyrografu” w 1974 oraz w roku 1996, w wersji zmienionej i poszerzonej.
Krytyka teatralna początkowo stanowiła margines działalności krytycznej Flaszena. Zmieniło się to w 1953 roku, kiedy trafił do Teatru im. Juliusza Słowackiego, a następnie objął w nim funkcję kierownika literackiego. W roku 1957 zastąpił Sławomira Mrożka w fotelu recenzenckim krakowskiego dziennika „Echo Krakowa”. Za sprawą zjadliwego tonu zyskał w środowisku krakowskim przydomek „Robespierre”. Regularnie publikował również na łamach „Współczesności” oraz „Przeglądu Kulturalnego”. Pisywał zarówno o głównym nurcie teatralnym, premierach krakowskich teatrów Słowackiego i Starego, jak i poczynaniach środowisk wywodzących się z awangardy, np. teatru Cricot II Kantora czy Teatru 38 Waldemara Krygiera.
Flaszen zasłynął również jako tłumacz z języka rosyjskiego. Jako pierwszy w Polsce przełożył fragmenty „Problemów poetyki Dostojewskiego” Michała Bachtina, które opublikował wrocławski miesięcznik „Odra” (1966, 1967 i 1974). W jego przekładzie ukazały się też „Bajki rosyjskie” (1962) oraz zbiór opowiadań dziewiętnastowiecznych pisarzy rosyjskich „Onager”. Z języka francuskiego przełożył teksty Jerzego Grotowskiego, m.in. „Wschód – Zachód” oraz „Tu es le fils de quelqu’un”.
W 1959 przeniósł się do Opola, by jako kierownik literacki wraz z Jerzym Grotowskim prowadzić Teatr 13 Rzędów. Po latach, w liście do Zbigniewa Osińskiego, Grotowski następująco opisał to zdarzenie: „Ludwik pisywał bardzo krytycznie o mnie jako o reżyserze i właśnie Ludwik dostał propozycję objęcia dyrekcji w Opolu i scedował tę propozycję na mnie (mówiąc: «Pan będzie dyrektorem i reżyserem, a ja będę głównym Pana współpracownikiem» – nie byliśmy wtedy jeszcze nawet na «ty»”. Bliska współpraca Flaszena z Grotowskim przywodzi na myśl słynne duety z historii teatru XX wieku: Juliusz Osterwa – Mieczysław Limanowski oraz Konstantin Stanisławski – Władimir Niemirowicz-Danczenko. Jak pisał podkreślał Grotowski: „W naszej współpracy z Ludwikiem jego uderzająca, ożywcza rola polegała na tym, by być advocatus diaboli”. Flaszen pełnił w Teatrze Laboratorium funkcję wewnętrznego krytyka lub – jak ujął to Eugenio Barba „wiecznego sceptyka”. Efektem jego pracy były przede wszystkim teksty: zarówno zwięzłe komentarze do przedstawień publikowane regularnie w biuletynie zespołu „Materiały – Dyskusje”, jak i te mające charakter syntez czy poświęconych sztuce aktorskiej. Autor słynnej formuły „teatr ubogi” z 1962 roku. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych Flaszen zaczął prowadzić seminaria teoretyczne dla zagranicznych stażystów Teatru Laboratorium, a w latach siedemdziesiątych został „aktorem-animatorem”. Początkowo prowadził „Dialogi w grupie”, następnie staż „Medytacje na głos”, uczestniczył także w projekcie „Drzewo Ludzi”. W okresie 1980–1984 pełnił funkcję dyrektora Teatru Laboratorium. Po samorozwiązaniu zespołu zamieszkał w Paryżu. Prowadził liczne staże, współpracował z wieloma ośrodkami teatralnymi, uczestniczył w konferencjach naukowych. W 1989 roku zadebiutował jako reżyser, realizując w Théâtre La Chamaille w Nantes we współpracy z Claudine Hunault spektakl „Marzyciele”, do którego napisał scenariusz, i w którym również wystąpił. W latach dziewięćdziesiątych współpracował m.in. z Teatro Libero z Palermo. W Polsce jako reżyser zadebiutował w 1995 roku, przygotowując spektakl „Biesy albo mały Plutarch” na podstawie Dostojewskiego w Starym Teatrze w Krakowie.
W 2001 roku we współpracy z Carlą Pollastrelli i Renatą Molinari Ludwik Flaszen zredagował, antologię „Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski (1959–1969)”. Autor książki „Grotowski & Company”, która ukazała się w językach: angielskim (2010), francuskim (2013), włoskim (2014), portugalskim (2015), hiszpańskim (2016) i polskim (wersja rozszerzona, pt. „Grotowski & Company. Źródła i wariacje”, 2014).
Laureat licznych nagród, w 2000 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, a w 2009 złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W 2014 roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu w Turynie. Bohater filmów dokumentalnych: „Cyrograf nie podpisany… Ludwik Flaszen i jego wędrówki” Elżbiety Sitek (1997) oraz „Grotowski ← Flaszen” Małgorzaty Dziewulskiej (2010).
Od października 2018 roku w Instytucie im. Jerzego Grotowskiego działa Czytelnia im. Ludwika Flaszena, w której znajduje się księgozbiór Ludwika Flaszena liczący ponad 6 tys. woluminów.
Bibliografia prac Ludwika Flaszena: https://grotowski.net/narzedziownia/bibliografie/ludwik-flaszen
Wybór zdjęć z wizyt Ludwika Flaszena w Ośrodku i Instytucie Grotowskiego w latach 1991–2016: https://grotowski.net/mediateka/ikonografia/ludwik-flaszen-we-wroclawiu-1991-2016