190 lat temu, 17 lutego 1834 r. we Lwowie miała miejsce prapremiera „Zemsty" Aleksandra Fredry. „To arcydzieło, jedna z najlepszych polskich komedii” – mówi PAP prof. Anna Kuligowska-Korzeniewska.
fot. Teodor Szajnok, Polona.pl/ Wikipedia/ Domena publiczna
Aleksander Fredro powszechnie uznawany jest za najwybitniejszego polskiego komediopisarza i jednego z najważniejszych polskich autorów. Nierzadko wymienia się go obok Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, czyli tzw. Trójcy Wieszczów Narodowych. Część historyków literatury skłania się ku określeniu mianem czwartego wieszcza Stanisława Wyspiańskiego, niektórzy upatrują w nim Cypriana Kamila Norwida, jeszcze inni zaś właśnie Fredrę.
„Ojciec polskiej komedii”, jak nazywa się autora „Zemsty”, z uwagi na swój komediopisarski dorobek, jest w tym gronie dość wyjątkowy, choć jednocześnie należy zaznaczyć, że nie zawsze tak właśnie było. To, na co obecnie patrzymy z uznaniem, dla wielu współczesnych artyście było wielką zadrą na jego wizerunku.
Aleksander Fredro urodził się 20 czerwca 1793 r. w Surochowie, nieopodal Jarosławia. Dzienna data urodzin nie jest pewna, co podkreśla w rozmowie z PAP historyk teatru prof. Anna Kuligowska-Korzeniewska. Badacze nie posługują się bowiem metryką urodzenia, a jedynie aktem chrztu. Sam poeta odniósł się do tej sprawy w swoich pamiętnikach. „Urodziłem się w Surochowie w ziemi przemyskiej, z Jacka z Pleszowic i Marii z Dębińskich Fredrów małżonków. Kiedy? Nie wiem dokładnie, bo w onym czasie proboszcze na mokro oficjowali, a na sucho pisali. Metryki więc odszukać nie mogłem, może i dlatego, że plebania w Jarosławiu zgorzała” – pisał w „Trzy po trzy”.
Kiedy miał cztery lata, wraz z rodzicami – Jackiem i Marianną z Dębińskich, przeprowadził się do dworku w Wiszni (obecnie Ukraina). Państwo Fredro postanowili kształcić syna w domu, nie formalizując jego edukacji. 12 stycznia 1806 r. w majątku wybuchł pożar, w którym zginęła matka przyszłego poety. Niespełna trzynastoletni Aleksander wraz z ojcem przeniósł się do Lwowa. Trzy lata później wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego i wziął udział w kampaniach napoleońskich.
„Można by sobie wyobrazić, że kiedy Mickiewicz, jako mały chłopiec, patrzył na maszerujące przez Nowogródek wojska napoleońskie, to widział wówczas Aleksandra Fredrę, ponieważ w 1812 roku Fredro jako żołnierz napoleoński przez Nowogródek przechodził” – mówiła w 2023 r. na antenie Polskiego Radia prof. Dorota Siwicka z Instytutu Badań Literackich PAN.
W 1815 r. po abdykacji Napoleona postanowił wrócić do rodzinnego majątku w Wiszni. Zajął się wówczas działalnością obywatelską oraz pomnażaniem rodzinnego majątku. W wieku 25 lat napisał pierwszą ważną komedię – „Pan Geldhab”. Nie był to debiut pisarza, który miał już w swoim dorobku sztukę „Intryga naprędce”, którą po latach Fredro przerobił wydając pod tytułem „Nowy Don Kichot”. W 1825 r. napisał komedię „Damy i Huzary”. Kolejną ważniejszą – „Pan Jowialski” napisze już po upadku Powstania Listopadowego.
„Fredro nie zaangażował się w walkę powstańczą, co bardzo kąśliwie wypominała mu lwowska krytyka. Warto jednak wspomnieć, że poeta wyposażył swoich dwóch młodszych braci, którzy do powstania poszli” – zauważa w rozmowie z PAP prof. Kuligowska-Korzeniewska.
Po klęsce narodowego zrywu Fredro napisał pięć komedii. Były to „Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serca” (1832), „Pan Jowialski” (1832) i „Ciotunia” (1833-4) oraz „Dożywocie” (1838). Najważniejszą z nich była jednak wydana w 1834 r. „Zemsta". „To arcydzieło, jedna z najlepszych polskich komedii” – ocenia Kuligowska-Korzeniewska podkreślając, że „Zemsta” należy do utworów arcypolskich.
Dramat powstał najprawdopodobniej w 1833 r. i opowiada o sporze Cześnika Raptusiewicza z Rejentem Milczkiem, którzy kłócą się o stanowiący ich wspólną własność, nieco już zrujnowany zamek. Geneza i pierwotna lokalizacja utworu wiążą się z pobytem Fredry w majątku stanowiącym posag jego poślubionej w 1828 r. żony Zofii z Jabłonowskich - Korczynie, do którego należała część zamku odrzykońskiego. Poeta zapoznał się z jego archiwum, w tym i dziejami siedemnastowiecznego sporu o ten zamek między Janem Skotnickim i Piotrem Firlejem. Obaj szlachcice to prototypy: jeden Rejenta Milczka, drugi - cześnika Raptusiewicza.
Uroczysta prapremiera sztuki odbyła się 17 lutego 1834 r. w lwowskim teatrze Jana Nepomucena Kamińskiego, dawnym kościele franciszkanów. „Publiczność lwowska, w to można wierzyć, nie tylko zebrała się w komplecie (nadkomplecie?) na premierze: do końca sezonu 1833/34 powtórzono Zemstę jeszcze siedmiokrotnie – to miara sporego powodzenia. (…) Komedia weszła na stałe do repertuaru i z czasem dobrze się w nim rozgościła (grano ją przeciętnie 2–3 razy w kolejnych sezonach). Ale chyba nie od razu można było przewidywać, że tak się stanie” – czytamy w Encyklopedii Teatru Polskiego.
„Prapremiera we Lwowie wyróżniała się znakomitą obsadą. Istnieje przekonanie, iż Fredro pisał role pod określonych aktorów. Przedstawienia te zostały przez historyków teatru uznane wręcz za wzorowe” – zauważa Kuligowska-Korzeniewska dodając, iż „na uwagę zasługuje również fakt, iż sztuka Fredry cieszyła się dużą popularnością wśród widowni, pokonując nawet uprzywilejowaną niemiecką konkurencję”.
W rolach głównych wystąpili Jan Nepomucen Nowakowski (Cześnik) oraz Witalis Smochowski (Rejent). Warto wspomnieć, iż Nowakowski był aktorem specjalizującym się w postaciach przedrozbiorowych szlachciców, „jako kontuszowiec pokazał ostatnią Polonię ostatnim widzom” – pisał Karol Estreicher. Aktor przyjaźnił się z Fredrą i miał w swoim dorobku wiele ról, które wyszły spod jego pióra – m.in. Łatkę ("Dożywocie"), Geldhaba ("Pan Geldhab"), Radosta ("Śluby panieńskie") czy Jowialskiego ("Pan Jowialski").
„Zemsta niezawodnie już nigdy nie będzie tak oddaną, jak gdy grali w niej Nowakowski i Smochowski w głównych, a Starzewski i inni szkoły starej w rolach podrzędnych. (...) Któryż artysta po Nowakowskim potrafi chodzić w kontuszu? Pytanie to zadawali sobie ci, co jeszcze byli tej tradycji kontuszowej ostatnimi przedstawicielami, i ci, co te postacie kontuszowe żywo jeszcze pamiętają” – cytuje Estreichera Encyklopedia Teatru Polskiego.
Warto jednak zwrócić uwagę, iż tak pochlebne recenzje pochodzą z czasu odległego od premiery. Kilka lat po upadku Powstania Listopadowego atmosfera wokół Fredry była dość trudna. Poeta musiał mierzyć się z zaciekłą krytyką.
„Jedną z osób atakujących autora Zemsty był Seweryn Goszczyński, któremu Fredro po upadku powstania udzielił schronienia w swoim galicyjskim dworze w Wiszni. Zdaniem Goszczyńskiego komediopisarz był kosmopolityczny i niewystarczająco polski. Ponadto zarzucał on Fredrze powtarzanie włoskich i francuskich chwytów komediowych oraz mierny dowcip” – zaznacza Kuligowska-Korzeniewska.
Dzisiaj te słowa wydają się dość nieprawdopodobne. Wówczas jednak dotknęły pisarza na tyle (szczególnie zarzuty, że jest słabym poetą), że w 1839 r. przerwał działalność literacką. Do pisania komedii wrócił dopiero w 1854 r.
Schorowany Fredro zmarł 15 lipca 1876 r. we Lwowie. Jego utwory do dzisiaj inspirują artystów. „Zemsta” stała się jedną z najczęściej wystawianych sztuk teatralnych. Była dwukrotnie ekranizowana. W 1956 r. wyreżyserowali ją Antoni Bohdziewicz i Bohdan Korzeniewski, zaś w roku 2002 Andrzej Wajda. Sztuka była wystawiana na ekranie Teatru Telewizji oraz wielokrotnie na deskach najważniejszych polskich teatrów.
Rok 2023 z uwagi na 230. rocznicę urodzin pisarza, ustanowiono rokiem Fredry. „Aleksander Fredro wywodzący się ze starej rodziny szlacheckiej o kilkusetletniej tradycji urodził się 20 czerwca 1793 roku w majątku rodzinnym w Surochowie koło Jarosławia. Jako szesnastoletni chłopiec wstąpił na ochotnika do armii Księstwa Warszawskiego dowodzonej przez księcia Józefa Poniatowskiego. Brał udział m.in. w wyprawie na Moskwę w 1812 roku, dosłużył się stopnia kapitana. Za męstwo w walkach został odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, a przez cesarza Francuzów Napoleona Bonaparte Orderem Legii Honorowej” – czytamy w uchwale.