Od 30 września do 10 października w teatrach Cieszyna i Czeskiego Cieszyna oraz w przestrzeniach Domu Narodowego w Cieszynie, ośrodka Kulturní a společenské středisko „Střelnice”, czytelni-kawiarni Avion oraz klubie Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w Czeskim Cieszynie odbędzie się jubileuszowa, trzydziesta edycja Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Bez Granic. W programie 17 przedstawień teatralnych z Polski, Czech, Słowacji i Węgier, widowiska w plenerze, wystawy, koncerty, warsztaty i spotkania.
fot. mat. organizatora
Zainicjowany w 1990 roku przez osoby zaangażowane wcześniej w działania opozycji demokratycznej Śląska Cieszyńskiego po obu stronach granicy na Olzie (w ramach działającej w podziemiu Solidarności Polsko-Czechosłowackiej), festiwal był od początku związany z postacią Havla – pierwsza edycja poświęcona była w całości twórczości późniejszego prezydenta Czechosłowacji i Czech. W kolejnych latach impreza stała się ważnym punktem międzypaństwowej współpracy kulturalnej, a także współpracy transgranicznej w regionie Śląska Cieszyńskiego. Festiwal od lat jest szkołą wspólnego działania i inspiracją do tworzenia kolejnych płaszczyzn współpracy kulturalnej.
O długoletniej wysokiej randze imprezy świadczy fakt, że w 1999 to na tym festiwalu ministrowie kultury Polski, Czech, Słowacji i Węgier spotkali się, by zapowiedzieć powstanie funduszu, dzisiaj znanego jako Fundusz Wyszehradzki, czy patronaty honorowe ambasad i konsulatów, jakimi jest systematycznie obejmowany. A przede wszystkim grono laureatów przyznawanej od 1993 nagrody głównej festiwalu pod nazwą Złamany Szlaban. Wśród nich rekordzistami są Ondrej Spišák, trzykrotnie za przedstawienia zrealizowane w Słowacji (Bianka Braselli) i w Polsce (Prorok Ilja, Nasza klasa) i Jan Klata (Rewizor, …corka Fizdejki). Od 2011 roku nagrodę Złamanego Szlabanu przyznają widzowie. W ostatnich trzech edycjach nagrodę otrzymali: studenci PWST w Krakowie za Do dna, Teatr Pieśń Kozła za Pieśni Leara czy Teatr Miejski z Brna za Osmyčky.
Obecnie jest to, obok festiwalu lalkowego w Bielsku-Białej, najważniejszy międzynarodowy festiwal teatralny w województwie śląskim. Ma również duże znaczenie lokalne, znacząco wzbogacając ofertę kulturalną na Śląsku Cieszyńskim. Jego cechą szczególną jest także fakt, ze od początku jego organizatorami są organizacje pozarządowe – stowarzyszenie Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka Oddział Regionalny w Cieszynie i jego partnerzy z Czeskiego Cieszyna (od kilku lat pełni te rolę stowarzyszenie Člověk na hranici), współpracujące z lokalnymi instytucjami kultury po obydwu stronach granicy.
W teatralnym programie tegorocznej edycji dominują spektakle twórców lub teatrów, które zaznaczyły się już w historii tej imprezy, choć są też zjawiska artystyczne prezentowe po raz pierwszy. Są przedstawienia poruszające sprawy egzystencjalne i mierzące się z historią, prowokujące do dyskusji o tym, co z nami dzisiaj, a także – co chyba na tym festiwalu dotąd tak silnie nie wybrzmiało – pytających o przyszłość, nawet w perspektywie właściwej dla fantastyki naukowej. Na wesoło i na smutno; często z muzyką na żywo. Rzeczy z teatrów repertuarowych i kameralne przedsięwzięcia z offu. Tradycyjne przedstawienia dramatyczne spotkają się na festiwalu z widowiskami zbliżonymi do happeningu, musicalem, teatrem ruchu, „nowym cyrkiem” i lalkami. Przekraczanie granic - również tych estetycznych – to od początku znak firmowy tej imprezy.
W tegorocznym polskim programie hołdem dla Václava Havla jest Protest z warszawskiego Teatru Dramatycznego w reż. Aldony Figury, złożony z trzech utworów z cyklu Wańkowskiego (Audiencja, Wernisaż, Protest) W roli Ferdynanda Wańka – Robert T. Majewski. Przedstawienie zostanie zagrane 5 października w Teatrze im. Adama Mickiewicza w Cieszynie, w dniu, kiedy przypadają 85 urodziny czeskiego dramatopisarza i polityka (w grudniu bieżącego roku przypada 10 rocznica jego śmierci).
30 września festiwal rozpocznie się od specjalnie przygotowanej akcji Teatru Biuro Podróży z Poznania na ulicach Cieszyna i przed Teatrem im. Mickiewicza (początek o godz. 18.00).
Festiwal otworzy spektakl Pokora Szczepana Twardocha – poruszająca opowieść o losie śląskim w czasie I wojny światowej i u progu niepodległości Polski, w adaptacji autora, w reż. Roberta Talarczyka, z muzyką Miousha i gościnnym udziałem Henryka Simona w roli tytułowej (Teatr Śląski, Katowice).
Polskę reprezentują ponadto: Szekspirowski Król Lear w nowatorskiej inscenizacji Anny Augustynowicz (koprodukcja Teatru im. Heleny Modrzejewskiej z Legnicy i Teatru im. Jana Kochanowskiego w Opolu, w roli tytułowej Mirosław Zbrojewicz); adaptacja powieści Jaroslava Rudiša Aleja Narodowa w wykonaniu Dariusza Maja, rzecz o człowieku z czeskiej Pragi, zepchniętym na margines przez historię, ideały i samotność (Teatr Polski w Podziemiu – OKiS Wrocław, reż. Katarzyna Dudzic-Grabińska).
Dla młodych widzów przeznaczona jest zjawiskowa Planeta Einsteina (koprodukcja Teatru Animacji z Poznania i Teatru Lalki i Aktora Kubuś w Kielcach, reż. Robert Drobniuch) – o przeprowadzce ośmiolatka na inną planetę.
7 października na malowniczym rynku cieszyńskim wystąpi legendarny poznański Teatr Ósmego Dnia z przedstawieniem Arka. Tego samego dnia organizatorzy zapraszają do Domu Narodowego na Nie spiesz się, magnolio (wiersze w interpretacji Joanny Gruszki i Bogusława Słupczyński, fortepian –Tomasz Pala) – spotkanie z twórczością Jerzego Kronholda, wybitnego poety, który wraz z filozofem Kubą Mátlem był pomysłodawcą cieszyńsko-czeskocieszyńskiego festiwalu.
Program czeski otwiera przedstawienie Runners, cieszącego się na tym festiwalu zawsze wielkim zainteresowaniem praskiego zespołu Cirk La Putyka, reprezentującego nurt „nowego cyrku”. To spektakl z międzynarodową obsadą, wyreżyserowany przez Rostislava Nováka i Víta Neznala, z unikalną scenografią składającą się z ogromnej bieżni wykonanej na miarę w Wielkiej Brytanii. O naszym codziennym bieganiu, rozumianym zarówno dosłownie, jak i metaforycznie: pogoni za uciekającym czasem, za sukcesem, za szczęściem. Z kolei jeden z najsłynniejszych czeskich teatrów – Husa na provazku z Brna – zaprezentuje przedstawienie Gadžové jdou do nebe (Gadziowie idą do nieba, reż. Jiří Havelka), w którym czesko-romski zespół wykonawców, z muzyką na żywo, z humorem i na serio – konfrontuje publiczność z stereotypami i ksenofobią, z jaką spotykają się Romowie w Czechach. Fascynująco zapowiada się też nawiązujące do biografii wielkiego wynalazcy przedstawienie Tesla z Pragi (Městská divadla Pražská, reż. Jakub Maksymov) – trio aktorów i widowisko eksperymenty fizyczne na scenie tworzą elektryzujące, teatralne obrazy z pogranicza laboratorium i poszukiwań duchowych. W pewien sposób nawiąże do tej tematyki Pozemšťan (Ziemianin) – autorski spektakl Pavol Seriša, wyprodukowany przez teatru prowadzonego przez znanego czeskiego aktora i mima Bolka Polívkę. Podtytuł wystarczy za streszczenie – to „szalona historia kosmity, który pragnie zostać Ziemianinem”.
Z myślą o młodych widzach zostaną zaprezentowane lalkowe Příběhy malé Lupitiny Gonzáles (Przygody małej Lupitiny Gonazales) grupy Loutky bez hranic z Pragi, nagradzane już w Polsce przez widzów festiwali lalkowych w Warszawie i Bielsku-Białej, które nawiązuje do meksykańskich obrzędów Święta Zmarłych. Natomiast Pohádky a MALÉhRY (Bajki i FARBY) to rodzaj warsztatów połączonych z performatywnym czytania bajek, w wykonaniu aktorek z teatru MALÉhRY z Brna.
Słowację reprezentuje przedstawienie w reżyserii Ivety Ditte Jurčovej Swing Heil! teatru Pôtoň (wieś Bátovce; koprodukcja z czeskim teatrem z Jihlavy) – oparte na faktach widowisko o młodzieżowej subkulturze miłośników jazzu i swingu w czasie II wojny światowej, w której udział był formą antyfaszystowskiego oporu. Rzecz o muzyce i wolności, oczywiście z muzyką na żywo. Teatr Pôtoň, programowo pracujący z dala od wielkich ośrodków kulturalnych, to jedna z najciekawszych inicjatyw teatralnych Słowacji ostatnich lat.
O innym buncie – przeciw międzyludzkiej konwencji – opowie renomowany węgierski teatr niezależny Maladype prezentujący Yvonne czyli Iwonę, księżniczkę Burgunda Witolda Gombrowicza w reż. Zoltána Balázsa – spektakl, który w ubiegłym roku zdobył nagrodę triumfował na festiwalu gombrowiczowskim w Radomiu, zdobywając nagrodę główną, nagrodę publiczności i za zespołową pracę aktorską. Przedstawieni w Teatrze im. Adama Mickiewicza prezentowane będzie 2 października – z napisami po polsku.
Tradycyjnie w programie festiwalu znalazło się miejsce dla prezentacji dokonań działającego w Czeskim Cieszynie dwujęzycznego teatru Těšínské divadlo. Tym razem okazja jest wyjątkowa – w ubiegłym roku minęło 75 lat istnienia teatru, w tym roku jubileusz 70-lecia święci jego Scena Polska.
Scena Czeska TD zaprezentuje słynny musical Šumař na střeše (czyli po prostu Skrzypek na dachu), Scena Lalek Bajka pokaże inscenizację Hobbit (spektakl ma czeską i polską wersję językową, w ramach festiwalu można obejrzeć polską).
Szczególny wydarzeniem będzie 9 października premiera Balladyny w reż. Bogdana Kokotka, którą Scena Polska, zasłużona polska placówka teatralna działająca poza granicami kraju, świętuje swoją „siedemdziesiątkę”. Premierze towarzyszy okolicznościowa wystawa historyczna w gmachu czeskocieszyńskiego teatru.
Wystaw w programie festiwalu jest jednak dużo więcej. Oprócz festiwalowych i fotografii prezentowanych w przestrzeni publicznej obu miast nad Olzą, będzie można zobaczyć m.in. w salach Domu Narodowego w Cieszynie Antikody – wiersze wizualne, tworzone przez Václava Havla głównie w pierwszej połowie lat 60. oraz prace współczesnego słowackiego malarza i plakacisty Marka Ormandika.
Program muzyczny składa się z niezwykłego reportersko-muzycznego projektu Mariusza Szczygła i zespołu Res Factum, prezentowanego w dawnej synagodze w Czeskim Cieszynie, gdzie dziś mieści się Klub Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego. Na zakończenie imprezy 10 października w Domu Narodowym w Cieszynie wystąpi znany wokalista jazzowy Wojciech Myrczek. Wtedy też zostaną ogłoszone wyniki głosowania widzów decydującego o przyznaniu nagrody Złamany Szlaban. Oceniane będzie wszystkich 17 przedstawień, które znalazły się w programie imprezy.
Festiwal to także spotkania, dyskusje, sesja naukowa, działania edukacyjne i warsztatowe.
Szczegóły programu i możliwość zakupu biletów oraz rezerwacji miejsc na imprezy bezpłatne można znaleźć na stronie https://borderfestival.eu
Jubileuszowa edycja MFT Bez Granic odbywa się w cieniu pandemii – polskim widzom warto zwrócić uwagę, że w teatrach na terenie Czech trzeba używać maseczek typu FFP-2, inaczej niż w Polsce, gdzie wystarczą maseczki zwykłe. Te FFP-2 obowiązujące na widowniach za Olzą, Czesi nazywają „respirator” – co pobudza wyobraźnię każdego Polaka.
Organizatorzy: Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka Oddział Regionalny w Cieszynie Člověk na hranici, Český Těšín
Współorganizatorzy: Cieszyński Ośrodek Kultury Dom Narodowy, Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej.
Festiwal wspierają finansowo z polskiej strony: Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, International Visegrad Fund i samorządy – Miasta Cieszyna, Województwa Śląskiego i Powiatu Cieszyńskiego, a także Instytut Słowacki w Warszawie. Ze strony czeskiej: Město Český Těšín, Moravskoslezský kraj, Ministerstvo kultury České republiky, Státní fond kultury ČR, Ministerstvo zahraničních věcí České republiky, Polsko-České Fórum, Konsulat Generalny RP w Ostrawie.
Dodatkowego wsparcia finansowego udzielają sponsorzy z polskiej i czeskiej strony. Głównym partnerem festiwalu jest Fundacja PZU.
Honorowym patronatem objęli festiwal ambasadorowie: RP w Pradze, Republiki Czeskiej w Warszawie i Republiki Słowacji w Warszawie oraz panie burmistrz Cieszyna i Czeskiego Cieszyna.