Monografia Jarosława Cymermana „Sezony pierwsze i ostatnie. Teatr Miejski w Lublinie w latach 1945-1949” jest kolejną próbą usystematyzowania dziejów tej sceny w latach tuż po II wojnie światowej. Wcześniej w 2021 roku w Wydawnictwie KUL ukazała się monografia Elżbiety Stoch „Teatr Miejski w Lublinie (1944-1949). Źródła – nieznane fakty – repertuar – recepcja krytyczna”. Pisze Ewa Gałązka.
fot. mat. Wydawnictwa UMCS
Archiwum teatru uległo rozproszeniu. Badacz tropi zachowane szczątki dokumentacji w archiwach: Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie, Zarządu Miejskiego w Lublinie, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Lublinie, Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie, Związku Artystów Scen Polskich. Wykorzystuje także zachowane programy i recenzje prasowe. Ogólnopolska krytyka w tamtych latach pomijała ten teatr, a przecież lubelska scena w pierwszych powojennych sezonach była jedną z najlepszych w kraju. Dość wspomnieć takie postacie jak: Karol Borowski, Eleonora Frenkiel-Ossowska, Maria Górecka, Józef Kleiner, Józef Kondrat, Irena Ładosiówna, Irena Malkiewicz, Wiesław Michnikowski, Jerzy Pichelski, Jerzy Torończyk, Zofia Węgierkowa, Leon Wołłejko czy Jacek Woszczrowicz. Sława Teatru Miejskiego nie wyszła jednak poza opłotki regionu. Prawdopodobnie dlatego, że w repertuarze teatru dominowały głównie pozycje rozrywkowe nie pasujące do „nowego modelu kultury”. Jarosław Cymerman na podstawie dokumentów i wycinków prasowych śledzi ekwilibrystykę władz teatru próbującego zaspokoić żądania nowej władzy domagającej się przyciągnięcia do teatru robotniczej publiczności. Sukcesy frekwencyjne letnich przedstawień o charakterze rozrywkowym świadczyły o rozmijaniu się oczekiwań publiczności i oczekiwań władzy.
Jak bardzo publiczność spragniona była teatru po wyzwoleniu świadczy fakt, że w realizowaniu pierwszej premiery Teatru Miejskiego włączyło się społeczeństwo przynosząc do teatru potrzebne rekwizyty, oferując za darmo swoją pracę przy spektaklu „Moralność pani Dulskiej”, którego premiera miała miejsce 12 sierpnia 1944 roku.
Jarosław Cymerman posiłkując się zachowanymi źródłami ukazuje życie Teatru Miejskiego w Lublinie z jego 70 premierami. Pisze także o rywalizacji Teatru Miejskiego z Teatrem Muzycznym, co trafiło także na łamy gazet, a finał był taki że w końcu dyrekcję obu scen powierzono dyrektorowi Teatru Miejskiego, Maksymilianowi Chmielarczykowi. A także podaje okolicznościach „upaństwowienia” teatru nadania mu imienia Juliusza Osterwy. Monografię wieńczy lista premier w Teatrze Miejskim.